ORIGINAL ARTICLE J Korean Acad Community Health Nurs ( ์ง์ญ์ฌํ๊ฐํธํํ์ง ) ISSN 1225-9594 (Print) / ISSN 2288-4203 (Online) Vol. 29 No. 2, 244-256, June 2018 https://doi.org/10.12799/jkachn.2018.29.2.244 ๋ฐ์์ค 1 ์๋์ 2 ๋ฐ์ฐฌ์ 3 ๊ฑด๊ตญ๋ํ๊ต๊ฐํธํ๊ณผ 1, ์๊ฒฝ๋ํ๊ต์ปดํจํฐ๊ณผํ๊ณผ 2, ๊ฑด๊ตญ๋ํ๊ต๊ฐํธํ๊ณผ๋ํ์ 3 Text Network Analysis of Newspaper Articles on Life-sustaining Treatments Park, Eun-Jun 1 Ahn, Dae Woong 2 Park, Chan Sook 3 1 Department of Nursing, Konkuk University, Chungju 2 Undergraduate School of Engineering, Department of Computer Science, Seokyeong University, Seoul 3 Graduate School of Nursing, Konkuk University, Chungju, Korea Purpose: This study tried to understand discourses of life-sustaining treatments in general daily and healthcare newspapers. Methods: A text-network analysis was conducted using the NetMiner program. Firstly, 572 articles from 11 daily newspapers and 258 articles from 8 healthcare newspapers were collected, which were published from August 2013 to October 2016. Secondly, keywords (semantic morphemes) were extracted from the articles and rearranged by removing stop-words, refining similar words, excluding non-relevant words, and defining meaningful phrases. Finally, co-occurrence matrices of the keywords with a frequency of 30 times or higher were developed and statistical measures indices of degree and betweenness centrality, ego-networks, and clustering were obtained. Results: In the general daily and healthcare newspapers, the top eight core keywords were common: patients, death, LST (life-sustaining treatments), hospice palliative care, hospitals, family, opinion, and withdrawal. There were also common subtopics shared by the general daily and healthcare newspapers: withdrawal of LST, hospice palliative care, National Bioethics Review Committee, and self-determination and proxy decision of patients and family. Additionally, the general daily newspapers included diverse social interest or events like well-dying, euthanasia, and the death of farmer Baek Nam-ki, whereas the healthcare newspapers discussed problems of the relevant laws, and insufficient infrastructure and low reimbursement for hospice-palliative care. Conclusion: The discourse that withdrawal of futile LST should be allowed according to the patient s will was consistent in the newspapers. Given that newspaper articles influence knowledge and attitudes of the public, RNs are recommended to participate actively in public communication on LST. Key Words: Life support care, Hospice care, Hospice and palliative care nursing, Hospices, Semantics ์๋ก 1. ์ฐ๊ตฌ์ํ์์ฑ ์ต์ ์๋ฃ๊ธฐ์ ์์ด์ฉํด์์ข ๊ธฐํ์์์ฃฝ์์์ ์์ฐ์ฅํ ๋์ฐ๋ช ์๋ฃํ์๋์ข ์ข ์ธ๊ฐ์์กด์์ฑ์ํผ์ํ๊ณ ์ฃฝ์์์ง์์ ํ์ํจ๋ค๋๋นํ์๋ฐ๋๋ค [1]. 2009๋ 5์๋๋ฒ์์๊ตญ๋ด์ต์ด๋ก ๊นํ ๋จธ๋์กด์์ฌํ์ฉํ๊ฒฐ ์์ ํ์์๋ณธ์ธ์์๊ฒฌ์์ถ์ ํ์ฌํ์์์๊ธฐ๊ฒฐ์ ๊ถ์์กด์คํ๊ณ ๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์น๋ฃ๋ฅผ์ค๋จํ๋ผ ๊ณ ํ๊ฒฐํ์๋ค ( ๋๋ฒ์ 2009.5.21. ์ ๊ณ , 2009๋ค ์ฃผ์์ด : ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ํธ์คํผ์ค๊ฐํธ, ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ, ํธ์คํผ์ค, ์ฌํ๋คํธ์ํฌ๋ถ์ Corresponding author: Park, Chan Sook Graduate School of Nursing, Konkuk University, 268 Chungwon-daero, Chungju 27478, Korea. Tel: +82-43-840-3953, Fax: +82-43-840-3958, E-mail: sook706@hanmail.net Received: Jan 30, 2018 / Revised: May 14, 2018 / Accepted: Jun 1, 2018 This is an open access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Non-Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/ by-nc/3.0), which permits unrestricted non-commercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited. c 2018 Korean Academy of Community Health Nursing http://jkachn.org
17417, ์ ์ํฉ์์ฒดํ๊ฒฐ )[2]. ์ด๋ฅผ๊ณ๊ธฐ๋ก์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ฌํ์ ๋ ผ์๊ฐ๋ณธ๊ฒฉํ๋์๊ณ , 2013๋ 7์๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ๊ฐ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จํน๋ณ๋ฒ์ ์ ๊ถ๊ณ ์ ์๋ฐํํ์์ผ๋ฉฐ, 2016๋ 2์ 3์ผ์ ํธ์คํผ์ค ์ํ์๋ฃ๋ฐ์์ข ๊ณผ์ ์์๋ํ์์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ์๊ดํ๋ฒ๋ฅ ( ๋ฒ๋ฅ ์ 14013ํธ, ์ดํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ ) ์ด์ ์ ๋์๋ค [3]. ์ฐ๋ช ์๋ฃ์์ฌ๊ฒฐ์ ๊ณผ๊ด๋ จํ์ฌ๋ฏธ๊ตญ์ 1990๋ ์ ์ ๋ ํ์์๊ธฐ๊ฒฐ์ ๋ฒ (Patient Self-Determination Act, PDSA) ์์ํ์๊ฐ์์ข ๊ธฐ์์ฌ๊ฒฐ์ ์ํ์ํ์ ๋ณด๋ฅผ์ถฉ๋ถํ์ค๋ช ๋ฐ์๊ถ๋ฆฌ์์์ ์์ฌ์ ์์ฌ๊ฒฐ์ (advance directive) ๊ณผ์ผ์น๋์์ข ๊ธฐ์น๋ฃ๋ฅผ๋ฐ์๊ถ๋ฆฌ๋ฅผ๋ช ์ํ๊ณ ์๋ค [4]. ์ด๋ฒ์๊ธฐ์กด์๋ฃ๊ณ์๊ฐ์ญ์ฃผ์ (paternalism) ์์ํ์์ฌ๊ฒฐ์ ๋ฐฉ์์์๋ฒ์ด๋๋ณด๋คํ์์ค์ฌ์์์ฌ๊ฒฐ์ ์ฒด๊ณ (patient-centered health care system) ๋ก๋ฌธํ์ ๋ณํ๋ฅผ์ด์งํ๋ค๋ํ๊ฐ๋ฅผ๋ฐ๊ณ ์๋ค [5]. ๋๋ง์ 2000๋ 5์์์์์์๊ฐ์ฅ๋จผ์ ์์ฐ์ฌ๋ฒ (the Natural Death Act) ์์ ์ ํ์๊ณ ์ด๋ฒ์ํ ๋๋กํธ์คํผ์ค๊ฐ๋์ฑํ์ฐ๋์๋ค [6]. ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ์๋ํด๋ฒ๋ฅ ๋ก์ ์ ํ์ง์๊ณ ์ง์นจํํ๋ก์ด์ํ๋๊ตญ๊ฐ๋ค๋์๋๋ฐ, ๋ํ์ ์ผ๋ก์ผ๋ณธ์ 2007 ๋ 5์ํ์๋ ธ๋์ฑ์ง์นจ์ผ๋ก ์์ข ๊ธฐ์๋ฃ์๊ฒฐ์ ํ๋ก์ธ์ค์๊ดํ๊ฐ์ด๋๋ผ์ธ [7] ์, ์๊ตญ์ 2009๋ 8์์๊ตญ์์ฌํํ์์ ์์ข ๊ธฐ์์ฌ๊ฒฐ์ (end-of-life decisions) ์ง์นจ [8] ์์ ์ ํ์ฌ์ฌํ์ ์ผ๋ก์์ฐ์ฌ๋ฅผํ์ฉํ๊ณ ์๋ค. ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ธ๋ค์ํ์๋ณธ์ธ์์ํฅ์๋ฐ๋ผ๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ์ํ์ฉํจ์ผ๋ก์จ์ธ๊ฐ์์กด์ํ์ฃฝ์์๋ณดํธํ๋ ค๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์์ทจ์ง๋ฅผํ์ํ์ง๋ง, ์ ์ ๋๋ฒ์กฐํญ์์๋ฃํ์ฅ์์ ์ฉํ๋๋ฐ์์ด์๋ง์์ฐ๋ ค์๋ชฉ์๋ฆฌ๋ฅผ๋ด๊ณ ์๋ค [9,10]. ์ผ๋ฐ์ ์ผ๋ก์ฐ๋ช ์๋ฃ๋์ฌ๋ง์ด์๋ฐํ์์ข ๊ธฐ์ํธํก๊ณผ์ฌ์ฅ๋ฐ๋์์ ์งํ๊ธฐ์ํด์ํํ๋๋ชจ๋ ์๋ฃ์ ์ฒ์น์ํ์๋ฅผ์๋ฏธํ๋ค [11]. ๊ทธ๋ฌ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ [3] ์์๋ค๋ฃจ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ ์์ข ๊ณผ์ ์์๋ํ์์๊ฒํ๋์ฌํ์์์ , ํ์กํฌ์, ํญ์์ ํฌ์ฌ, ์ธ๊ณตํธํก๊ธฐ์ฐฉ์ฉ์์ํ์ ์์ ๋ก์์น๋ฃํจ๊ณผ์์ด์์ข ๊ณผ์ ์๊ธฐ๊ฐ๋ง์์ฐ์ฅํ๋๊ฒ ์ผ๋ก์ฒด์ธ์ธ๊ณต์ฌ์ฅ๊ธฐ๊ณ ( ์ํฌ๋ชจ ) ๋ฑ์์ ์ธํ์ผ๋ถํน์ํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ง๋์์ผ๋กํ๊ณ ์๋ค. ๋ํ์์ข ๊ธฐํ์์์ํ๋จํ๊ธฐ์ํด๋ด๋น์์ฌ์ธ์ํด๋น๋ถ์ผ์์ ๋ฌธ์ํ๋จ์์๊ตฌํ๊ณ ์์ผ๋ฉฐ, ํ์์๊ฐ์กฑ์ดํํ์๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ์ํ๊ธฐ์ํด์๋์๋ฃ์ธ์ด๊ต์ก๊ณผ์๋ด์๋ง์์๊ฐ๊ณผ๋ ธ๋ ฅ์๊ธฐ์ธ์ฌ์ผํ๋์ํฉ์ด๋ค. ์ด์์ํ๊ณ๋ํํ๊ณต๋์ฑ๋ช ์์ ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ด์คํ๋ ค๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ์กฐ์ฅํ ์ฐ๋ ค๊ฐ์๋ค ๊ณ ์ํ๋ณด๋ฅ๋๋ณด์์์๊ตฌํ๋ฐ์๋ค [10]. 2018๋ 2์ 4์ผ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์์ํ์์๋๊ณ 2017 ๋ 10์๋ถํฐ์ฝ 3๊ฐ์๊ฐ 13๊ฐ์๋ฃ๊ธฐ๊ด์์์๋ฒ์ฌ์ ์ด์ค์๋์๋ค [12]. ์๋ฒ์ฌ์ ๋์ 9,336๋ช ์ด์ฌ์ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ํฅ์๋ฅผ, 107๋ช ์ด์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ณํ์๋ฅผ์์ฑํ์๊ณ , 54๋ช ์ดํฉ๋ฒ์ ์ผ๋ก์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ์ค๋จํ์๋๋ฐ, ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ์์ํํด์ฝ 5๋ง๋ช ์ด์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ๋ฐ๋ค๊ฐ์จ์ง๋์ํฉ์๊ณ ๋ คํ๋ฉด์์ง์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์์ ์ฉ์ด๋ํจ๊ณผ๋์ ์กฐํ๋ค๊ณ ํ ์์๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ด์ํ๋๊ธฐ๋์ ์๊ฐ์ ์์ด๋ ผ์๋๋๊ฐํ๋ฉด์ผ๋ฐ์๋ฏผ๋ค์๋ฒ์์ ํํ๊ฒ์ดํดํ์ง๋ชปํ์ฌํผ๋์๊ฒช๊ณ ์๋ค [13]. ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ด์ธ๊ฐ์์กด์์ฑ์๋ณด์ฅํ ์์๋๋ก๋ฒ๊ณผ์ ๋๋๋ฌผ๋ก ์ด๊ณ ์๋ฃํ๊ฒฝ์์ง์์ ์ผ๋ก๊ฐ์ ํด์ผํจ์ด์๋ช ํ๋ค. ์ด๋ฅผ์ํด์ฐ๋ฆฌ์ฌํ์์์ฐ๋ช ์๋ฃ์๊ด๋ จํด์ด๋ ํ๋ด๋ก ์ดํ์ฑ๋์ด์๋์ง๋ค๋์๋ณผํ์๊ฐ์๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ์๊ฐ์์ฌํ์ ์ด์์๋ํ๋ด๋ก ์๋ด๊ณ ์๋๋ํ์ ์ธ๋์ค๋งค์ฒด์คํ๋๊ฐ์ ๋ฌธ์ด๋ฉฐ, ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋๋์ค์ด์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ์ ๋ณด๋ฅผ์ต๋ํ๊ณ ๊ฐ์น๊ด์ํ์ฑํ๋๋ฐ๋ง์์ํฅ์๋ฏธ์น๋ค [14]. ๋ฐ๋ผ์๊ตญ๋ด์ฃผ์์ ๋ฌธ๋ค์ด์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํด์ด๋ค์ฃผ์ ๋ฅผ๋ด๊ณ ์์ผ๋ฉฐ๊ทธ์ฃผ์ ๋ฅผ์ด๋ ํ๋ ผ๋ฆฌ๋ก์ด๋ป๊ฒ์๋ฏธํํ์ฌ์ ๋ฌํ๊ณ ์๋์ง์ดํด๋ณผํ์๊ฐ์๋ค. ํนํ๊ฐํธ์ฌ๋๋์์์๊ฑด๊ฐ์ ๋ณด์ดํด๋ฅ๋ ฅ (health literacy) ์๊ณ ๋ คํ์ฌ์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ ๋ณด๋ฅผ์ ๊ณตํ๊ณ ์์ฌ๊ฒฐ์ ์๋๋์นํธ์์ด๋ฏ๋ก์ผ๋ฐ์ธ์ด์ ํ๋๋์ค์ ์ ๋ฌธ์๊ด๋ จ๋ด๋ก ์์ดํดํ๋๊ฒ์์๋ฏธ๊ฐ์๋ค. ๊ฐํธ์ฌ๋ค์์ฐ๋ช ์๋ฃํ์๋ฅผ๋๋ณด๋ฉด์ํ์๋ฐ๊ฐ์กฑ, ์์ฌ์์๊ด๊ณ์์์ญํ ๋ชจํธ์ฑ, ์์ฌ์ํต๋ฌธ์ ๋ฑ์ผ๋ก๋์์คํธ๋ ์ค๋ฅผ๊ฒฝํํ๊ณ ์๋ค [15]. ๋ถํ์ํ์คํธ๋ ์ค์์ด๊ฐํธ์ฌ๊ฐํ์์๊ฐ์กฑ์๋๋์ด์๋ง๋๊ฐํธ์๋น์ค๋ฅผ์ ๊ณตํ ์์๋๋ก์๋ฃ์ฒด๊ณ์๊ฐ์ ์ดํ์ํ๋ค. ์ด๋์ ๋ฌธ์ง๊ฐ๊ฒฝํ์๊ณต์ ํ๊ณ ๋๋์๋์์ด๋ฌด์์ธ์งํจ๊ป๋ ผ์ํ๋๊ณผ์ ์ํตํด๊ฐ๋ฅํ๋ฏ๋ก, ๊ฐํธ์ฌ๋๋ณด๊ฑด์๋ฃ๊ณ๋ด์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์์ ๊ทน์ ์ผ๋ก์ฐธ์ฌํ๊ณ ์ํตํด์ผํ๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๊ฐ์๋ํ๋์๋ฏธ๋ฅผํ์ํ๊ธฐ์ํด์ฌ์ฉํ๋จ์ด์๊ทธ์กฐํฉ์ํน์ฑ์์ดํด๋ด์ผ๋ก์จ์์์๋ค. ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์๋ํ๋์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ๋ถ์ํ๊ธฐ์ํด์ฌํ์ฐ๊ฒฐ๋ง๋ถ์ (social network analysis) ์์ ์ฉํํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์ด์ฌ๋ฌ๋ถ์ผ์์ํ์ฉ๋๊ณ ์๋ค. ์ฆ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ฌ์ฉ๋๋จ์ด ( ํค์๋ ) ์์๋์์ถํ (co-occurrence) ์์ ์ํ๊ณ , ๋์์ถํ๋งคํธ๋ฆญ์ค๋ฅผ๊ธฐ์ด๋ก๊ด๊ณ์์ฑ์์ ์ฉํ์ฌํ์ฐ๊ฒฐ๋งํต๊ณ์งํ๋ฅผํ์ฉํ์ฌ์ฃผ์๋ด๋ก ์ํ์ ํ ์์๋ค. ์ฌํ์ฐ๊ฒฐ๋ง๋ถ์์ด๊ฐ์ฒด์์์ฑ์ธ์๊ฐ์ฒด๊ฐ๊ด๊ณ์์ฑ์๋ถ์ํจ์ผ๋ก์จํ์์๋ณด๋ค์ ํํ์ดํดํ๋๋ก๋๋๊ฒ์ฒ๋ผ [16], ํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์์ฐ๊ตฌ๋์ํ ์คํธ์์ฌ์ฉ๋๋จ์ด๋ค์ด์ํธ์ผ๋ง๋์์ฃผํจ๊ป์ฌ์ฉ๋๋์ง, ์ผ๋ง๋๋ค์ํ๋จ์ด์์กฐํฉ๋๋์ง, ๋จ์ด๋ค์ด์ฐ์์ ์ผ๋ก์ด์ด์ ธ์ฌ์ฉ๋๋์ง๋๋๋ค๋ฅธ๋จ์ด๋ฅผ์ค๊ฐ๋งค๊ฐ๋กํ์ฌ Vol. 29 No. 2, 2018 245
๋ฐ์์ค ์๋์ ๋ฐ์ฐฌ์ ๊ฐ์ ์ ์ผ๋ก์ด์ด์ง๋์ง, ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์๋ฌด์์ธ์ง๋ฑ์ํ์ ํ์ฌ๋ด๋ก ๋ดํต์ฌ์ฃผ์ ์ด์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ๋ณด์ฌ์ค๋ค. ๋ํ์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋๋จ์ด ( ํค์๋ ) ๋ฅผ์ (node), ๋จ์ด๊ฐ๋์์ถํ๊ด๊ณ๋ฅผ์ (link) ์ผ๋กํ๋๋คํธ์ํฌ์์์ค๊ทธ๋จ (sociogram) ์ผ๋ก์๊ฐํ๋๋ฏ๋ก์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ์ง๊ด์ ์ผ๋ก์ดํดํ ์์๋ค [17]. ๋ฐ๋ผ์๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ฌํ์ ๋ด๋ก ์ํ์ ํ๊ธฐ์ํดํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์ํ์ฉํ์ฌ๊ตญ๋ด์ผ๋ฐ์ ๋ฌธ๊ณผ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ๋ฅผ๋ถ์ํ์๋ค. ์ผ๋ฐ์ฌํ๋ฐ๋ณด๊ฑด์๋ฃ๊ณ๋ด๋ถ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ์ฃผ์์ด์๋ฅผ๊ฒฝํ์ ์ผ๋ก์ดํด๋ด์ผ๋ก์จ์ด๋ฅผ๋ฐํ์ผ๋ก๊ฐํธ์ฌ๊ฐํ์์๊ฐ์กฑ์๋ฌผ๋ก ์ด๊ณ ํ์ ๋ฌธ์ง๊ณผ๋ณด๋คํจ๊ณผ์ ์ผ๋ก์ํตํ๊ณ ํ๋ ฅํ ์์์๊ฒ์ผ๋ก๊ธฐ๋ํ๋ค. 2. ์ฐ๊ตฌ๋ชฉ์ ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์๋ชฉ์ ์ํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์์ด์ฉํด๊ตญ๋ด์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์๋ํ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์์ดํดํ๋๊ฒ์ด๋ค. ๊ตฌ์ฒด์ ์ธ์ฐ๊ตฌ๋ชฉ์ ์๋ค์๊ณผ๊ฐ๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ํ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด, ์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ, ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ํ์ ํ๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์๋ํ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด, ์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ, ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ํ์ ํ๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด, ์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ, ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์๋น๊ตํ๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ฐฉ๋ฒ ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋ฅผ๋์์ผ๋กํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์์ ์ฉํ๋ฌธํ์ฐ๊ตฌ์ด๋ค. ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ์ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จํน๋ณ๋ฒ์ ์ ๊ถ๊ณ ์ ์ด๋ฐํ๋์งํ์ธ 2013๋ 8์๋ถํฐ์ฐ๊ตฌ ์ํ์์ ์ธ 2016๋ 10์๊น์ง 3๋ 3๊ฐ์๊ฐ๋ฐํ๋๊ตญ๋ด์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋ณธ๋ฌธ์์ฐ๊ตฌ๋์์ผ๋กํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ 1) ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๋ด์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ์์ง๋ฐ๊ธฐ์ฌ๋ณธ๋ฌธ์ถ์ถ, 2) ํค์๋์ถ์ถ๋ฐ์ ์ , 3) ํค์๋๊ฐ๋์์ถํ๋งคํธ๋ฆญ์ค์์ฑ๋ฐํต๊ณ๋ถ์์์ผ๋ก์งํ๋์๋ค (Figure 1). ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์ ํค์๋ ๋์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์์ถ์ถํ์๋ฏธํํ์ (semantic morpheme) ๋ฅผ์๋ฏธํ๋ค. 1. ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ง๋ฐ๊ธฐ์ฌ๋ณธ๋ฌธ์ถ์ถ 2016๋ 11์, ๊ตญ๋ด์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ๋ฅผ์์งํ๊ธฐ์ํดํ๊ตญ์ธ๋ก ์งํฅ์ฌ๋จ์์์ ๊ณตํ๋์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌํตํฉ๊ฒ์์๋น์ค ๋น ์นด์ธ์ฆ (http://www.kinds.or.kr) ๋ฐ์ ๋ฌธ์ฌ์น์ฌ์ดํธ๋ฅผ์ด์ฉํ์๋ค. ๋น ์นด์ธ์ฆ๊ฒ์์ฐฝ์์๊ฒ์์ ํ์ ๋ด์ค, ๊ฒ์๋ฒ์๋ ํํ์๋ถ์ ๋ฐ ์ ์ฒด ( ์ ๋ชฉ + ๋ณธ๋ฌธ ), ๊ธฐ๋ณธ๋จ์ด๋ ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋๋์ฐ๋ช ์น๋ฃ, ์ ๋ฌธ๋ฐํ์๊ธฐ๋ 2013๋ 8์1์ผ ~2016 ๋ 10์31์ผ, ์ธ๋ก ์ฌ๋ ์ค์์ง ๋ก์ค์ ํ์๋ค. ๋น ์นด์ธ์ฆ๋ฅผ์ด์ฉํด๊ธฐ์ฌ๋ฅผ๊ฒ์ํ ์์๋์ค์์ง๋๊ฒฝํฅ์ ๋ฌธ, ๊ตญ๋ฏผ์ผ๋ณด, ๋ด์ผ์ ๋ฌธ, ๋ฌธํ์ผ๋ณด, ์์ธ์ ๋ฌธ, ์ธ๊ณ์ผ๋ณด, ํ๊ฒจ๋ ์ ๋ฌธ, ํ๊ตญ์ผ๋ณด์ด 8๊ฐ์ด๋ค. ๊ทธ์ธ์๊ตญ๋ด์์๋ฐํ๋ถ์๊ฐ๋์ [18] ๋์์ผ๋ณด, ์ค์์ผ๋ณด, ์กฐ์ ์ผ๋ณด๋ํด๋น์ ๋ฌธ์ฌ์น์ฌ์ดํธ์์๋์ผํ๊ฒ์์ด์๋ฐํ์๊ธฐ๋ฅผ์ ์ฉํ์ฌ๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ๋ฅผ์์งํ์๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์๋ค์ด๋ฒ (www.naver.com) ๊ฒ์์์ง์์ด์ฉํด์ฃผ์๋ณด๊ฑด์๋ฃ๋จ์ฒด์์๋ฐํํ๊ฑฐ๋๋ฐฉ๋ฌธ์์๋๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ์๊ฐ์๋์ ์ผ๋ก๋ง์์ ๋ฌธ์ํ์ธํ๊ธฐ์ ์ ์ผ๋ก์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋ณธ๋ฌธ์ถ์ถ์ด๊ฐ๋ฅํ์ ๋ฌธ์์ ์ ํ์๋ค. ๋ณ์์ ๋ฌธ (www.khanews.com), ๊ฐํธ์ ๋ฌธ (www.nursenews.co.kr), ์์ฌ์ ๋ฌธ (www.doctorstimes.com), ์ํ์ ๋ฌธ (www.doctors news.co.kr), ๋ฉ๋์นผํ์์ฆ (www.medicaltimes.com), ๋ฉ๋ Figure 1. Flowchart of the study. 246 Journal of Korean Academy of Community Health Nursing
ํ๋๋ด์ค (www.medipana.com), ํฌ์ค์ฝ๋ฆฌ์ (www.hkn24. com), ๋ฉ๋ํฌ๋ด์ค (www.medifonews.com) ์ 8๊ฐ์ ๋ฌธ์ด์ ์ ๋์ด, ํด๋น์น์ฌ์ดํธ์์๋์ผํ๊ฒ์์ด์์ ๋ฌธ๋ฐํ์๊ธฐ๋ฅผ์ ์ฉํด๊ธฐ์ฌ๋ฅผ์์งํ์๋ค. ๋ชจ๋ ๊ธฐ์ฌ์๋ณธ๋ฌธ์์ง์ํ๊ตญ์ด์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ๋ฅผ๊ฐ๊ฒฐํ๊ฒํ ์์๊ฒํ๋ํ์ด์ฌํจํค์ง [19] ๋ฅผ์ด์ฉํ์๋ค. ์์ง๋์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์ค๋จ์ํ์ธ์ฌ, ๋์ , ๊ตฌ์ธ, ์๋ฆผ, ๋๋์ฌ๋์ด์๋๊ธฐ์ ๊ตฌ์กฐ์กฐ์ ์ด๋๋๋ฌผ์๋์์ผ๋กํ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ธฐ์ฌ๋์ ์ธํ์๋ค. ๊ทธ๊ฒฐ๊ณผ 11๊ฐ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์ 572 ๊ฑด, 8๊ฐ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ 258๊ฑด์์ฐ๋ช ์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๊ฐ์์ง๋์๋ค. 2. ํค์๋์ถ์ถ๋ฐ์ ์ ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์์์งํ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋๊ฐ๋ณ์ธ์๋ฒํธ, ์ผ์, ์ธ๋ก ์ฌ, ์ ๋ชฉ, ๋ณธ๋ฌธ์ผ๋ก๊ตฌ์ฑ๋ MS Office ์์ ํ์ผ๋ก์ ์ฅํํ NetMiner (version 4.3) ํ๋ก๊ทธ๋จ [20] ์์์ฐ์ด์ฒ๋ฆฌ๊ณผ์ ์๊ฑฐ์ณํค์๋๋ฅผ์ถ์ถํ์๋ค. ์ซ์๋๋๋ช ์ฌ๊ฐ์๋ถ์ฉ์ด (stop-word) ๋์๋๊ธฐ๋ฅ์์ํด์ ๊ฑฐ๋๋ฉฐ, ์ฐ๊ตฌ์๊ฐ๋ฑ๋กํ๋์ ์ฌ์ด (thesaurus), ์ ์ธ์ด (exception list), ์ง์ ์ด (defined words) ๋ฅผ์ ์ฉํ์ฌ์๋ฏธํํ์๊ฐ์ถ์ถ๋๋ค. ์ ์ฌ์ด๋๋์ผํ๊ฑฐ๋๋น์ทํ์๋ฏธ๋ฅผ๊ฐ์ง๋งํํ์ด๋ค๋ฅธ๋จ์ด ( ๊ตฌ ), ์๋ฅผ๋ค์ด ๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ ๋ ์๋ฏธ์๋์ฐ๋ช ์๋ฃ, ๋ฌด์๋ฏธํ์๋ช ์ฐ์ฅ์น๋ฃ ๋ฑ์๋ํํ๊ฒ๋๋ค. ํํธ, ๋์ผํ๋จ์ด๊ฐ์ํฉ์๋ฐ๋ผ์๋ฏธ๊ฐ๋ฌ๋ผ์ง๊ฑฐ๋ ( ์, ํตํ๋ค ) ์ค์ํ์๋ฏธ๋ฅผ๊ฐ์ง์๋๋จ์ด๋ค ( ์, ํญ์ ) ์์ ์ธ์ด๋ก๋ฑ๋กํ์๋ค. ๋ํ ๋ ธ์ธ์ฅ๊ธฐ์์๋ณดํ ๊ฐ์ด๋ณต์์๋จ์ด๊ฐํฉ์ณ์ง๋ณตํฉ์ด๊ฐ๋ฑ๋ฑ์๋จ์ด๋ก๋ถ๋ฆฌ๋์ง์๊ณ ํ๋์์๋ฏธ๋จ์๋ก์ธ์ํ์ฌ์ถ์ถ๋๋๋ก์ง์ ์ด์๋ฑ๋กํ์๋ค. ๊ทธ๊ฒฐ๊ณผ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋ 11,086๊ฐํค์๋๊ฐ 1~2,880ํ์ถํํ์๊ณ , ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์๋ 4,463๊ฐํค์๋๊ฐ 1~1,833ํ์ถํํ๋๊ฒ์ดํ์ธ๋์๋ค. ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ฑ์๋ฏธ์๋์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ์ป์ผ๋ ค๋ฉด์ผ์ ๋น๋์ด์์ํค์๋๋ฅผ์ถ์ถํ ํ์๊ฐ์๋ค [16,21]. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง๋๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ ์ฒดํค์๋์์ฝ 45% ๋๋จ 1ํ๋ง์ถํํ๊ณ ์์ผ๋ฏ๋ก์ด๋ค์๋คํธ์ํฌ๋ถ์์์์ ์ธํ๋๊ฒ์ด๋ฐ๋์งํ๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์ 10ํ์ด์์ถํํํค์๋๊ฐ์๊ฐ์ ์ฒดํค์๋์ 16%, 20ํ์ด์์ 9%, 30 ํ์ด์์ 6% ๋ฅผ์ฐจ์งํ์๊ณ , ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์๊ฐ๊ฐ 19%, 11%, 8% ๋ฅผ์ฐจ์งํ์๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์๋์ถํ๋น๋๊ฐ 30ํ์ด์์ธ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์ 440๊ฐ, ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ 268๊ฐํค์๋๋ฅผ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์ํฌํจํ์๋ค. 3. ๋์์ถํ๋งคํธ๋ฆญ์ค์์ฑ๋ฐํต๊ณ๋ถ์์ถํ๋น๋ 30ํ์ด์์ธํค์๋๋ฅผ์ด์ฉํ์ฌํค์๋๊ฐ๋์์ถํํ๋ ฌ์์์ฑํ์๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์ํค์๋๊ฐ๋์์ถํ์๋๊ฐ์ํค์๋๊ฐ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์๋๋ํ์ฐ์ด์ด์ฌ์ฉ๋๊ฑฐ๋, ์ 3 ์๋ค๋ฅธํค์๋ํ๋๋ฅผ์ฌ์ด์๋๊ณ ์ฌ์ฉ๋๊ฒฝ์ฐ๋ฅผ์๋ฏธํ๋ค [22]. ๋์์ถํ๋คํธ์ํฌ์๋ ธ๋ ( ํค์๋ ) ์๋งํฌ์๊ฐ๋๋ฌด๋ง์ผ๋ฉดํ์์ํ์ ํ๋๋ฐ์ด๋ ค์์ด์์ผ๋ฏ๋ก๋ ธ๋์์๋งํฌ์๋ฅผ์ ํํ๋๊ฒ์ด๋ฐ๋์งํ๋ค [16]. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์๋์ ์ด๋ 10๊ฐ์ด์์๋ค๋ฅธ๋ ธ๋์๋์์ถํ๊ด๊ณ๋ฅผ๋ณด์ธ๋ ธ๋, ๋์์ถํ๋น๋๊ฐ์์ 10% ์ด๋ด์ธ๋งํฌ๋ฅผํฌํจํ์๋ค. ๊ทธ๊ฒฐ๊ณผ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง๋คํธ์ํฌ๋ 332๊ฐ๋ ธ๋๊ฐ 493๊ฐ๋งํฌ, ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๋คํธ์ํฌ๋ 212๊ฐ๋ ธ๋๊ฐ 246๊ฐ๋งํฌ๋ก๊ตฌ์ฑ๋์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๊ฐํธ์ ๋ฌธ (www.nursenews.co.kr) ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์๊ตฌ์ฒด์ ์ผ๋ก๋ฐํ๊ธฐ์ํด๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ํฌํจ๋์๋๊ฐํธ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ 10๊ฑด์๋ถ๋ฆฌํ์ฌ๋ณ๋์ํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์์ค์ํ์๋ค. ๊ฐ๋คํธ์ํฌ๋ด์์ํค์๋์์ค์ฌ์ฑ์งํ๋ฐ์์๋คํธ์ํฌ๋ถ์, ๊ตฐ์ง๋ถ์์์ค์ํ์๊ณ , ์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ์์๊ฐ์ ํต์ฐฐ์์ํด์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์์ 50๊ฐํค์๋๋ฅผ์ด์ฉํ์ฌ์์์ค๊ทธ๋จ์์ ์ํ์๋ค. 1) ํค์๋์ค์ฌ์ฑ๋ถ์ํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ์์์ํฅ๋ ฅ์ดํฐ์ค์ํํค์๋, ์ฆํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋์ค์ฌ์ฑ (centrality) ์งํ๋ฅผ์ด์ฉํด๋ฐ๊ฒฌํ ์์์ผ๋ฉฐ [23]. ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ (degree centrality) ๊ณผ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ (betweenness centrality) ์งํ๊ฐ๋ํ์ ์ด๋ค. ์ค์ฌ์ฑ์งํ๋์ต์ 0๊ณผ์ต๋ 1 ์ฌ์ด์๊ฐ์ผ๋กํ์คํ๋์ดํค์๋๊ฐ์ค์์ฑ์์ํธ๋น๊ตํ ์์๋ค [16]. ํค์๋์์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์๋คํธ์ํฌ๋ด์์๋ง์ํค์๋์์ฐ๊ฒฐ๋ ์๋ก์ปค์ง๋๊ฐ์ผ๋ก์ด๋ฅผ๊ทผ๊ฑฐ๋ก์ค์ํ๋ค๊ณ ํ๋จํ์ฌํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ก์ธ์ ๋๋ค. ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋์ํค์๋๋์์ ์ํฌํจํํ์๊ตฐ์ง์์ํ๋ธ (local hub) ๋ก๊ฐ์ฃผ๋๋ฉฐ, ์์ ๊ณผ์ง์ ์ ์ผ๋ก์ฐ๊ฒฐ๋๋ ธ๋๋ง์ผ๋ก๊ตฌ์ฑ๋์์๋คํธ์ํฌ (ego-network) ์ํฌ๊ธฐ (ego size) ๋ํฐ๊ฒ์์์์๋ค. ํค์๋์๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ญ์์ค์์ฑ์๋ณด์ฌ์ค๋ค. ์ด๋๋ํค์๋๊ฐ์ค๊ฐ์๋ณต์์ํค์๋๋ฅผ์ฌ์ด์๋๊ณ ํจ๊ป์ฌ์ฉ๋๋์ํฉ, ์ฆ๊ฐ์ ์ ์ผ๋ก์ฐ๊ฒฐ๋์ํฉ์์๋ฐ๋ณต์ ์ผ๋ก๊ทธ๋๊ฐ์์ค๊ฐ๋ค๋ฆฌ, ์ผ๋ช ๋ธ๋ก์ปค (broker) ์ญํ ์ํ๋ํค์๋๋๊ทธ๋คํธ์ํฌ๋ฅผ์ ์งํ๋๋ฐ์๋นํ์ํฅ๋ ฅ์๊ฐ์ง๋ฏ๋ก์ค์ํ๋ค๊ณ ๋ณธ๋ค. ์ด์๊ฐ์๋งค๊ฐ์ญํ ์์ ๋๋ฅผ์ ๋ํํ์งํ๊ฐ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋ค. ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋ฎ๊ณ ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋์ํค์๋๋ํ์๊ตฐ์ง์์ฐ๊ฒฐํ๋๋ฐ์ค์ํ์ญํ ์ํ๋๋ฐ๋ฉด, ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋๊ณ ๋งค๊ฐ์ค์ฌ Vol. 29 No. 2, 2018 247
๋ฐ์์ค ์๋์ ๋ฐ์ฐฌ์ ์ฑ์ด๋ฎ์ํค์๋๋์์ ์ํฌํจํํ์๊ตฐ์ง๋ด์์๋ง์ํฅ์๋ฏธ์น๋๊ฒ์ผ๋ก๋ณธ๋ค [23,24]. ๋ฐ๋ผ์์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ๊ณผ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋ชจ๋๋์ํค์๋๋ํ ์คํธ๋คํธ์ํฌ๋ถ์์์ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ก๊ฐ์ฃผ๋๋ค. 2) ๋คํธ์ํฌ๊ตฐ์ง๋ถ์์ ๊ณผ์ ์ผ๋ก์ด๋ฃจ์ด์ง๋คํธ์ํฌ์ํน์ฑ์์ด์ฉํ์ฌ๋ค์ํ๋ฐฉ๋ฒ์ผ๋กํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์์์ง์ํฌ์์๋ค [25]. ๋คํธ์ํฌ์์ง๊ทธ๋ฃน์ค์ปค๋ฎค๋ํฐ (community) ๋๊ทธ๋ฃน๋ด๋ ธ๋๊ฐ์ฐ๊ฒฐ์๋ง์๋ฐ๋ฉด, ๊ทธ๋ฃน๊ฐ์ฐ๊ฒฐ์์ ์๊ตฐ์ง์์๋ฏธํ๋ค. ๋ฐ๋ผ์๊ตฐ์ง๋ด์์ง๋๋ ธ๋๋๊ตฐ์ง๊ฐ๋ ธ๋๋ณด๋ค๋์ง์ ์ธ๊ฒ์ผ๋ก๊ฐ์ฃผ๋๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์๋ Clauset, Newman, Moore๊ฐ์ ์ํ CNM ์๊ณ ๋ฆฌ์ฆ [26] ์์ ์ฉํ๋ชจ๋์ฑ (modularity) ์๊ทผ๊ฑฐ๋ก์ต์ ์ผ๋ก๋ถํ ๋์ปค๋ฎค๋ํฐ๋ฅผํ์ํ์๋ค. ๋ชจ๋์ฑ์ํ์์ง๋จ๋ด๊ตฌ์ฑ์์ด๋ค๋ฅธ์ง๋จ๊ณผ์ค๋ณต๋์ง์๊ณ ๊ทธ๋ฃน๋ด์ฐ๊ฒฐ์ด๊ทธ๋ฃน์ธ์ฐ๊ฒฐ๋ณด๋ค๋ง์์ง๋จ์๋ช ํํ๊ตฌ๋ถํ๋์ ๋๋ฅผ์๋ฏธํ๋ค. ๋ชจ๋์ฑ๊ฐ์๋ํํด์์์ฌ์ฉ๋์๊ณ ๋ฆฌ์ฆ์๋ฐ๋ผ๋ค๋ฅด๋ฉฐ CNM ์๊ณ ๋ฆฌ์ฆ์์์ต๋๊ฐ์ 1 ์ด๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์๋๋จผ์ ์์ง๋ถ์์ํตํด๋ชจ๋ ๋ ธ๋๊ฐ์ฝํ๊ฒ๋ผ๋์ฐ๊ฒฐ๋์ด์๋ก๋๋ฌํ ์์๋๊ตฐ์ง, ์ฆ์ปดํฌ๋ํธ๋ฅผํ์ํ์๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋ 190๊ฐ, ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์๋ 122๊ฐ๋ ธ๋๋ก๊ตฌ์ฑ๋์ปดํฌ๋ํธ๊ฐ๋ฐ๊ฒฌ๋์๊ณ , ๊ฐ์ปดํฌ๋ํธ์ CNM ์๊ณ ๋ฆฌ์ฆ์์ ์ฉํ์ฌ์ต์ ์๊ตฐ์ง์ํ์ํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ 1. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก 2013๋ 8์ ~2016๋ 10์๊น์ง๋ฐํ๋์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์ฐ๋ช ์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋์ฐ๋๋ณ๋ก์ฆ๊ฐํ์ฌ 2013๋ (8์ ~12์ ) 69๊ฑด, 2014๋ 84๊ฑด, 2015๋ 152๊ฑด, 2016๋ (1์ ~10์ ) 267๊ฑด์ผ๋ก์ด 572๊ฑด์ด์๋ค. ์ ๋ฌธ๋ณ๊ธฐ์ฌ์๋ 15~77๊ฑด์ผ๋ก, ์กฐ์ ์ผ๋ณด 77๊ฑด, ๊ตญ๋ฏผ์ผ๋ณด 72๊ฑด, ๊ฒฝํฅ์ ๋ฌธ 67๊ฑด, ์ธ๊ณ์ผ๋ณด 63๊ฑด, ํ๊ตญ์ผ๋ณด 57๊ฑด, ์ค์์ผ๋ณด 57๊ฑด, ์์ธ์ ๋ฌธ 55๊ฑด, ํ๊ฒจ๋ 54๊ฑด, ๋์์ผ๋ณด 35๊ฑด, ๋ฌธํ์ผ๋ณด 20๊ฑด, ๋ด์ผ์ ๋ฌธ 15๊ฑด์์ด์๋ค. ํค์๋์์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ๋ฐ์๊ณ ํฌ๊ธฐ (ego size), ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์๊ธฐ์ค์ผ๋ก์์ 30๊ฐํค์๋๋ฅผ Table 1์์ ์ํ์๋ค. ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ๊ณผ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋ชจ๋๋์ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ ํ์ (patient), ์ฐ๋ช ์๋ฃ (LST), ์ฃฝ์ (death), ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ (hospice palliative care), ์๋ฃ๊ธฐ๊ด (hospitals), ๊ฐ์กฑ (family), ์ค๋จ (withdrawal), ์น๋ฃ (treatment), ์๊ฒฌ (opinion), ์๋ฝ์ฌ (euthanasia) ์๊ณ ์ด๋ค์์๊ณ ํฌ๊ธฐ๋ 16~66๊ฐ์๋ค. ํํธ ๊ฐํธ์ฌ ๋ 332๊ฐํค์๋์ค์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ 53์, ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ 64 ์์์ผ๋ฉฐ, ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ (hospice palliative care), ๊ฐ์ (home), ๋ฐฉ๋ฌธ (visit), ์ฌํ๋ณต์ง์ฌ (social worker), ์์ฌ๋ค (medical doctors) ํค์๋์๋์์ถํํ๋ฉด์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์์์ค์ํ์ฃผ์ ์ด์์๋ณด์ฌ์ฃผ์๋ค. Table 1์์๋ณด๋๊ฒ์ฒ๋ผ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ๊ณผ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ๋ชจ๋ 30 ์๋ด์ธํค์๋๋ค์ด๋ค์์ด์ง๋ง์ผ๋ถ๋ํ๊ฐ์ง์ค์ฌ์ฑ์์๋์ฐ์ธํ์๋ค. ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ 30์๋ฏธ๋ง์ด์ง๋ง์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์ด 30 ์๋ด์ธํค์๋๋ฅผ Table 1์๊ตต์๊ธ์จ๋กํ์ํ์๋ค. ์ฆ ์กด์์ฌ (death with dignity), ๋ง๊ธฐ ( ์ ) ํ์ (terminal cancer patient), ์์ฌ๋ค (medical doctors), ์์ฌ๊ฒฐ์ (decision-making), ์ฐ๋ค์๋ฒ (well-dying act) ๋ฑ์์์ ์ํ๋ธ๋กํ๋๊ตฐ์ง์์์ค์ฌ์ญํ ์ํ๋ฏ๋ก์ค์ํ์ฃผ์ ์ด์๋ค. ๋ฐ๋ฉด์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์ 30์๋ฏธ๋ง์ด์ง๋ง๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด 30์๋ด์ธํค์๋๋ ์กฐ์ฌ (examination), ๋ณด๊ฑด๋ณต์ง๋ถ (Ministry of Health & Welfare), ๊ฒฝ์ฐฐ (police), ๊ตญ๊ฐ (nation), ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ (National Bioethics Review Committee) ๋ฑ์ผ๋ก, ์ด๋ค์์๋ก๋ค๋ฅธ์ฃผ์ ์ด๋ํ์๊ตฐ์ง์์ฐ๊ฒฐํ๋ฉด์์ฃผ์๋ด๋ก ์๋ค์ํ๊ฒํ๋์ํค๊ธฐ๋๋ฌธ์์ค์ํ๋ค๊ณ ํ ์์๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์ฐ๋ช ์๋ฃ์์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ์๊ฐ์ ์ผ๋ก์ ์ํ๊ธฐ์ํด์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์์ 50๊ฐํค์๋์์์์ค๊ทธ๋จ์ Figure 2 ์์ ์ํ์๋ค. ๋ ธ๋์ํฌ๊ธฐ๋์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์์๊ฐ๋์์๋ก์ปค์ง๋ฉฐ, ์ฐ๊ฒฐ์ ์๋ํค์๋๊ฐ์ฐ๊ฒฐ๊ฐ๋, ์ฆ๋์์ถํ๋น๋๊ฐ๋์์๋ก๊ตต๊ฒํ์๋์๋ค. ์์ํ์ ํํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ฅผ์ค์ฌ์ผ๋ก์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผํ์ธํ ์์๋๋ฐ, ์๋ฅผ๋ค์ด, ์ผ๊ฐํ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ์ด๋ฃจ๋ฉฐ๊ตต์์ ์ผ๋ก์ฐ๊ฒฐ๋ ํ์ (patient)-์ฐ๋ช ์๋ฃ(lst)-์ค๋จ (withdrawal) ํค์๋๋๋ง์์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ํ์์์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ์ด๋ผ๋๋ฌธ๊ตฌ๊ฐ๋ฐ๋ณต์ ์ผ๋ก๋ํ๋๋ฉด์์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผํ์ฑํ๋๊ฒ์๋ปํ๋ค. 2. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก 2013๋ 8์ ~2016๋ 10์๊น์ง๋ฐํ๋๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋์ฐ๋๋ณ๋ก 2013๋ (8์ ~12์ ) 30๊ฑด, 2014๋ 47๊ฑด, 2015๋ 70๊ฑด, 2016๋ (1์ ~10์ ) 111๊ฑด์ผ๋ก๊ธฐ์ฌ์์์ฆ๊ฐํญ์ด์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง๋ณด๋ค์์๋ค. ์ ๋ฌธ๋ณ๊ธฐ์ฌ์๋ 10~57๊ฑด์ผ๋ก, ์ํ์ ๋ฌธ 57๊ฑด, ๋ฉ๋ํ๋ 50๊ฑด, ํฌ์ค์ฝ๋ฆฌ์ 32๊ฑด, ๋ณ์์ ๋ฌธ 31๊ฑด, ๋ฉ๋ํฌ 29๊ฑด, ๋ฉ๋์นผํ์์ฆ 25๊ฑด, ์์ฌ์ ๋ฌธ 24๊ฑด, ๊ฐํธ์ ๋ฌธ 10๊ฑด์์ด์๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌํค์๋์์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ๋ฐ์๊ณ ํฌ๊ธฐ (ego 248 Journal of Korean Academy of Community Health Nursing
Table 1. The Top 30 Keywords by Centrality Index in General Daily Newspaper Articles on Life-sustaining Treatments (LST) Rank Degree centrality (Ego size) Betweenness centrality 1 Patient.20 (66) Patient.09 2 LST.15 (50) Death.07 3 Death.15 (49) Hospice palliative care.06 4 Hospice palliative care.12 (39) LST.05 5 Hospitals.11 (35) Hospitals.05 6 Family.09 (31) Family.03 7 Withdrawal.08 (28) Euthanasia.02 8 Treatment.08 (25) Treatment.02 9 Opinion.07 (24) Opinion.02 10 Euthanasia.05 (16) Disease.01 11 Farmer NamKi Baek.05 (15) Withdrawal.01 12 Death with dignity.04 (14) Cancer.01 13 Artificial ventilator.04 (14) Writing.01 14 Disease.04 (12) Artificial ventilator.01 15 Law.04 (12) Examination.01 16 Terminal (cancer) patient.04 (12) Suffering.01 17 Writing.03 (11) Ministry of health & welfare.01 18 Legislation.03 (11) Police.01 19 Medical doctors.03 (11) Legislation.01 20 Decision-making.03 (9) Healthcare.01 21 Well-dying act.03 (9) Farmer NamKi Baek.01 22 Cancer.03 (9) Nation.01 23 Enforcement.03 (9) National bioethics review committee <.01 24 Death certificate.03 (9) Law <.01 25 Medical expenses.02 (8) Death from illness <.01 26 Healthcare.02 (8) Korea <.01 27 Korea.02 (8) Advance directive <.01 28 Cancer treatment.02 (8) Bio (medical) ethics <.01 29 Suffering.02 (8) Enforcement <.01 30 Advance directive.02 (7) Seoul <.01 Keywords are in bold if they show a higher rank for each centrality than the other centrality for which their rank is under 30th. size), ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์๊ธฐ์ค์ผ๋ก์์ 30๊ฐํค์๋๋ฅผ Table 2์์ ์ํ์๋ค. ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ๊ณผ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋ชจ๋๋์ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ (hospice palliative care), ํ์ (patient), ์ฐ๋ช ์๋ฃ (LST), ์๋ฃ๊ธฐ๊ด (hospitals), ๊ฐ์กฑ (family), ์๊ฒฌ (opinion), ์ฃฝ์ (death), ๋ฒ๋ฅ (law) ์ด์๊ณ ์ด๋ค์์๊ณ ํฌ ๊ธฐ๋ 12~49๊ฐ์๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ ๊ฐํธ์ฌ (nurse) ๋ 212 ๊ฐํค์๋์ค์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ 83์, ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ 206์์์ผ๋ฉฐ, ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ (hospice palliative care) ์ ์์ฌ๋ค (medical doctors) 2๊ฐํค์๋ํ๊ณ ๋ง๋์์ถํํ์ฌ๊ทธ์ค์์ฑ์ด๋ฎ์๊ฒ์ผ๋ก๋ํ๋ฌ๋ค. Vol. 29 No. 2, 2018 249
๋ฐ์์ค ์๋์ ๋ฐ์ฐฌ์ Figure 2. Sociogram of the top 50 keywords based on degree-centrality in general daily newspaper articles on life-sustaining treatments (LST). Table 2์๊ตต์๊ธ์จ๋กํ์๋๊ฒ์ฒ๋ผ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ 30์๋ฏธ๋ง์ด์ง๋ง์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์ด 30์๋ด์ธํค์๋๋ ์์ฌ๊ฒฐ์ (decision-making), ์น๋ฃ (treatment), ์ ๋ฒ (legislation), ์ํ (enforcement) ๋ฑ์ด์๋ค. ๋ฐ๋ฉด์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์ด 30์๋ฏธ๋ง์ด์ง๋ง๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด์์ 30์๋ด์ธํค์๋๋ ๋ณด๊ฑด๋ณต์ง๋ถ (Ministry of Health and Welfare), ์ง๋ฃ (physician care), ์ฒด๊ณ (system), ์ข ๊ต (religion), ์ ์ (hospital admission) ๋ฑ์ผ๋ก๋คํธ์ํฌ๋ด๋ธ๋ก์ปค๋ก์์ค์ํ์ญํ ์ํ๊ณ ์๋ค๊ณ ๋ณผ์์๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์์ 50๊ฐํค์๋์๋์์ถํ๊ด๊ณ๋ฅผ์์์ค๊ทธ๋จ (Figure 3) ์ผ๋ก์ดํด๋ณด๋ฉด, ์์ํ์ธํํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ฅผ์ค์ฌ์ผ๋ก์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผํ์ธํ ์์๋ค. ์๋ฅผ๋ค์ด, ์ฐ๋ช ์๋ฃ (LST) ๋ ํ์ (patient) - ์์ฌ๊ฒฐ์ (decision making) - ์๊ฒฌ (opinion) - ์ค๋จ (withdrawal) ๋๋ ํ์ (patient) - ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ (hospice palliative care) ์์ผ๊ฐํ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ์ด๋ฃจ๋ฉฐ๊ตต์์ ์ผ๋ก์ฐ๊ฒฐ๋์๋ค. ์ด๋ค์ํ์์์๊ฒฌ์ด๋ฐ์๋์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ๊ด๋ จ์์ฌ๊ฒฐ์ ๋๋์ฐ๋ช ์๋ฃํ์์ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์๊ฐ์์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ๋ณด์ฌ์ค๋ค. 3. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ํ์์ฃผ์ CNM ์๊ณ ๋ฆฌ์ฆ [26] ์์ ์ฉํ์ฌ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์ํ ์คํธ๋คํธ์ ํฌ์์๋ฐ๊ฒฌ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋๋ชจ๋์ฑ๊ฐ.42, ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์๋๋ชจ๋์ฑ๊ฐ.50์ผ๋๊ฐ 9๊ฐ์๋ค. ๋ค์ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์์์๋ฃ์๋งฅ๋ฝ์๋ฐ์ํ์ฌ๋ช ๋ช ํ์๊ณ , ํด๋น๊ตฐ์ง์์์์ค๊ทธ๋จ์์์ฐ๊ฒฐ๊ฐ๋๊ฐ๋์์์๋๋กํค์๋๋ฅผ๋์ดํ์๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์๋ค์๊ณผ๊ฐ๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ๋ฐ์กด์ : ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ์ค๋จ, ํฉ์, ๋ฒ์, ์์ก, ์กด์์ฌ, ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ, ์ธ๊ณตํธํก๊ธฐ, ๋ถ์ฐฉ, ์์กด, ์ ์, ์คํ์์ค, ์ฌํ์์์ , ํฌ์, ์์น๋ฃ, ์๋ฃ๊ธฐ๊ด, ๋ฒ์, ๊นํ ๋จธ๋ ( ์ฌ๊ฑด ), ์๋ฃ์ง, ์์ฅ, ํธ์คํผ์ค๋ณ๋, ์ด์, ์ฐ์ธ๋, ์๋ฝ์ฌ, ํ์ฉ, ์ธ์ , ์กฐ๋ ฅ์์ด, ํฉ๋ฒ, ์ค์์ค, ๋ฒจ๊ธฐ์, ๋ค๋๋๋, ์ฐฌ์ฑ, ๋ฐ๋, ๋ ผ๋, ํ์ํ, ์์, ๊ณต๊ธ ๋ฐฑ๋จ๊ธฐ๋๋ฏผ์์ฃฝ์ : ์ฃฝ์, ๋ฐฑ๋จ๊ธฐ๋๋ฏผ, ์ฌ๋ง์ง๋จ์, ์ฌ์ธ, ๊ธฐ์ฌ, ์ ์กฑ, ๋ณ์ฌ, ์ฃผ์ฅ, ์ฌํ์ ์ง, ๊ธฐ์ํ๊ฒฌ, ์๋ , ๋ฌผ๋ํฌ, ๋ถ๋ถ, ๋ถ๋ชจ, ๊ฒฝ์ฐฐ, ๋ถ๊ฒ, ์์ฅ, ์ฒญ๊ตฌ, ์๋ฐ, ์ฆ์, ์ ํ, ์ถ, ๋ง๊ฐ, ์์ , ์์, ๊ถ๋ฆฌ, ์ ํ, ๊ฐ์น, ๊ณ ๋ฏผ, ๋ฌธํ, ์ฌ๋, ์ฐ๋ค์, ์กด์ ( ์ฑ ) ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์ ๋ : ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ, ์์ข ๊ธฐ, ์ฐ์ฅ, ์๋ช , ์ ๋, ๋์ , ๋ฒ๋ฅ , ๋ ผ์, ๊ตญํ, ์ ๋ฒ, ์ถ์ง, ์ํ, ์์ , ์ฐ๋ค์๋ฒ, ์ ๋ถ, ๊ถ๊ณ ( ์ ), ํธ์คํผ์ค์๋ฒ์ฌ์ , ์์ค, ๊ฐ์ ํธ์คํผ์ค, ๋ณ์, ๋ง๊ธฐ์, ํ, ๋ณ์์ค๋ฆฌ์์ํ, ์์ฌ๊ฒฐ์ , ๊ธฐ๊ด, ๋ฑ๋ก, ๊ด๊ณ์, ๋ณด๊ฑด๋ณต์ง๋ถ, ๊ตญ๋ฏผ, ํ์ ๋ํ 250 Journal of Korean Academy of Community Health Nursing
Table 2. The Top 30 Keywords by Centrality Index in Healthcare Newspaper Articles on Life-sustaining Treatments (LST) Rank Degree centrality (Ego size) Betweenness centrality 1 Hospice palliative care.23 (49) Hospice palliative care.17 2 Patient.18 (39) Patient.12 3 LST.09 (20) Hospitals.05 4 Hospitals.08 (16) LST.03 5 Family.08 (16) Family.03 6 Opinion.07 (15) Death.02 7 Death.06 (13) Policy.02 8 Law.06 (12) Opinion.02 9 Withdrawal.04 (9) CPR.02 10 Decision-making.04 (9) Healthcare.02 11 Treatment.04 (8) Writing.01 12 Terminal (cancer) patient.04 (8) EOL.01 13 Writing.03 (7) Law.01 14 Dignity.03 (6) Ministry of health & welfare.01 15 Legislation.03 (6) Nation.01 16 EOL.03 (6) Withdrawal.01 17 Medical doctors.03 (6) Medical doctors.01 18 Healthcare.03 (6) Physician care.01 19 CPR.03 (6) Dignity.01 20 Enforcement.03 (6) Self-determination.01 21 Hospice care pilot project.02 (5) Hospice care pilot project.01 22 Policy.02 (5) Medicine.01 23 Nation.02 (5) System.01 24 Measure.02 (4) Religion.01 25 Self-determination.02 (4) Hospital admission.01 26 Medicine.02 (4) Medical school.01 27 Medical team staff.02 (4) Nation people.01 28 Well-dying act.02 (4) Health insurance.01 29 Korea.02 (4) Terminal (cancer) patient.01 30 Discussion.02 (4) Medical team staff <.01 Keywords are in bold if they show a higher rank for each centrality than the other centrality for which their rank is under 30th. EOL=end of life; CPR=cardiopulmonary resuscitation ๊ฐ์กฑ๋๋ฆฌ๊ฒฐ์ : ๊ฐ์กฑ, ๋๋ฆฌ๊ฒฐ์ , ๋๋ฆฌ์ธ, ๋ณธ์ธ, ์๊ตฌ, ํด์, ๋ถ๋ด, ์๋ฃ๋น, ๊ฑด๊ฐ๋ณดํ, ์๊ฐ, ์น๋ฃ๋น๋ถ๋ด, ์ฌ๋, ๋ฌด์๋ฏธ ํ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ๊ฑฐ๋ถ, ํ ๋จธ๋ ํ์์น๋ฃ๋ฐ๊ณ ํต : ํ์, ์น๋ฃ, ๊ฐ๋ฅ, ๋ฐฉ๋ฒ, ํฌ๊ธฐ, ์ํ, ์ ์ , ์๋ช ์ฐ์ฅ, ์ฅ์น, ๊ณ ํต, ์ ์ฒด์ , ์ ์ , ์ง๋ณ, ๋ง์ฑ, ์, ์ง ๋จ, ์ฌ๋ง์, ๋, ์์ , ๋ง๊ธฐ ( ์ ) ํ์, ํ๋ณต๊ฐ๋ฅ์ฑ, ์๋ฌผ์ธ๊ฐ, Vol. 29 No. 2, 2018 251
๋ฐ์์ค ์๋์ ๋ฐ์ฐฌ์ Figure 3. Sociogram of the top 50 keywords based on degree-centrality in healthcare newspaper articles on life-sustaining treatments (LST). ์์ด์ฆ, ๋ง์ฑํ์งํ, ๋๋ด, ์๋น์ค, ์์, ์๊ธฐ๊ฒฐ์ ( ๊ถ ), ์กด์ค, ๋ง๊ธฐ, ์์ฌํํ, ์์ข , ์๊ฒฌ์ถ์ ๋ฐ์ฌ์ ์๋ฃ์ํฅ์์์ฑ : ์๊ฒฌ, ์ถ์ , ๋ช ์, ์์ฑ, ์ฌ์ ์๋ฃ์ํฅ์, ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ณํ์, ์ฌ์ , ๋ฌธ์, ์ง๋จ์, ์์น, ์ง์นจ, ์ง๋ฃ, ๋ด๋น, ์์ฌ๋ค, ๋ฐฑ์ ํ, ์ ๊ฒฝ์ธ๊ณผ, ์ง์ , ์ฒ๋ฐฉ, ๊ฐํธ์ฌ, ์ฌํ๋ณต์ง์ฌ, ๊ฐ์ , ๋ฐฉ๋ฌธ ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ : ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ ( ์ฅ ), ์์, ๋ํต๋ น, ๊ตญ๊ฐ, ( ์๋ช ์๋ฃ ) ์ค๋ฆฌ, ์ ์ฑ , ์ข ๊ต, ์๋ฃ, ์ํ, ์ฒด๊ณ ๋ณด๋ผ๋งค๋ณ์์ฌ๊ฑด : ๋ณด๋ผ๋งค๋ณ์์ฌ๊ฑด, ์์ธ, ๋ํ๊ต ์ฌ๋ก ์กฐ์ฌ : ์ฌ๋ก , ์กฐ์ฌ, ์ค์, ๋ ธ์ธ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์๋ค์๊ณผ๊ฐ๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ์์ฌ๊ฒฐ์ : ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ์์ฌ๊ฒฐ์ , ์ค๋จ, ํ์ฉ, ๋๋ฆฌ๊ฒฐ์ , ๋ฒ๋ฅ , ๋ ผ์, ์ ๋ฒ, ๊ตญํ, ์ฐ๋ค์๋ฒ, ์ํ, ๊ฐ์ , ์ ๋, ํ์ํ ๊ฐ์กฑ์๊ฒฌ : ๊ฐ์กฑ, ์๊ฒฌ, ๋ง๊ธฐ ( ์ ) ํ์, ์์ข ๊ธฐ, ๋ง๊ธฐ, ์ฐ์ฅ, ์ง์ , ๋ช ์, ์ถ์ , ์ธ์ , ๊ณ ํต, ๋ถ๋ด, ์ถ์์ง, ๊ฐ๋ณ๋ถ๋ด, ๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ๊ฐํธ์ฌ ํ์์๊ธฐ๊ฒฐ์ ๊ถ : ํ์, ์๊ธฐ๊ฒฐ์ ( ๊ถ ), ๋ณด์ฅ, ์กด์ค, ์ฌ์ ์๋ฃ์ํฅ์, ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ณํ์, ์์ฑ, ์ฌ๋ง์ง๋จ์, ๋ฌธ์, ์์ข , ์์ฌํํ, ์ค๋ช , ์ ํ, ํ๋ณต, ๋ ธ์ธ, ํ๋ณต๊ฐ๋ฅ์ฑ, ์ํ, ์์ , ๋ง๊ธฐ์, ์น๋ฃ, ๊ฐ๋ฅ ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ : ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ, ์์๋ณ์, ํธ์คํผ์ค์๋ฒ์ฌ์ , ์ถ์ง, ๊ฐ์ ํธ์คํผ์ค, ํ์ ๋ํ, ๊ฑด๊ฐ, ๊ตญ๋ฏผ, ์ค์, ์ํ, ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ, ( ๋น์์ฑ ) ๋ง๊ธฐ์งํ, ๋๋ด, ์ธํ๋ผ, ์กฐ์ฑ, ํ์ถฉ, ์ฒด๊ณ, ๊ตฌ์ถ, ๋ณ์, ํ, ๋์ฑ , ์ ๋ฌธ๊ฐ, ๊ฑด๊ฐ๋ณดํ, ์๊ฐ, ์ฌ์ ์๋ฃ๊ธฐ๊ด์ด์ : ์๋ฃ๊ธฐ๊ด, ์ด์, ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ๊ธฐ๊ด, ์ง์ , ๊ธฐ๊ด, ์์ฅ, ์ฐ๊ตฌํ, ๋ํ๊ต, ์๋, ์ค์ํธ, ์ ์, ์คํ์์ค ํน์์ฐ๋ช ์๋ฃ : ์ฌํ์์์ , ํฉ์, ํฌ์, ์ธ๊ณตํธํก๊ธฐ, ์์น๋ฃ ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ : ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ ( ์ฅ ), ์, ์ง๋ณ, ( ์๋ช ์๋ฃ ) ์ค๋ฆฌ, ์ ์ฑ , ๊ต์ก, ์๋ฃ์ง, ์๋ฃ, ๊ตญ๊ฐ, ์ข ๊ต, ํ์๋จ์ฒด, ์ ๋ถ, ๋ณด๊ฑด๋ณต์ง๋ถ, ์ฅ๊ด, ๊ด๊ณ์ ์ถ๊ณผ์ฃฝ์ : ์ถ, ์ฃฝ์, ์์, ๊ถ๋ฆฌ, ์ฌ๋, ์กด์ ( ์ฑ ), ๊ฐ์น ์์ฌ๋ค๋ถ์ผ : ์์ฌ๋ค, ๋ถ์ผ, ์ง๋ฃ, ์ง์นจ 252 Journal of Korean Academy of Community Health Nursing
4. ๊ฐํธ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ๊ฐํธ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ๋ 2015๋ ์์ฒ์ํ์ธ๋์๊ณ 2016๋ ๊น์ง์ด 10๊ฑด์ด์๋ค. ๊ทธ์ค์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ๋ ผ๋ฌธ์๊ฐ๊ธฐ์ฌ๊ฐ 3๊ฑด, ์ฐ๋ค์๋ฒ์ ํ์ด๊ตฌ๋ฐ๋ฒ์ ์ ๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ๊ฐ 2๊ฑด, ๊ทธ์ธ์์ฃฝ์๊ด๋ จ์ฑ , 2014๋ ๋ณด๊ฑด๋ณต์ง๋ถ์๋ ธ์ธ์คํ์กฐ์ฌ์์๋ณด์ฌ์ค๋์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฐ๋์ฌ๋ก , ์์๋ณ์ํธ์คํผ์ค์๋ฒ์ฌ์ , ๋ณ์๊ฐํธ์ฌํ์๊ฐํธ์ค๋ฆฌ์ธ๋ฏธ๋, ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์์ํ์๊ฐ๊ธฐ์ฌ๊ฐ๊ฐ 1๊ฑด์ด์๋ค. 10๊ฐ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ด 574๊ฐํค์๋์ค์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ๊ณผ๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋ชจ๋๋์ 7๊ฐํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ ํ์, ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ, ๊ฐํธ, ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ์ค๋จ, ์ฐ๊ตฌ, ๊ฐํธ์ฌ ์๊ณ ์ด๋ค์์๊ณ ํฌ๊ธฐ๋ 10~24๊ฐ์๋ค. ํํธ์ฐ๊ฒฐ์ค์ฌ์ฑ์๋ฎ์ง๋ง๋งค๊ฐ์ค์ฌ์ฑ์ด๋์ํค์๋๋ ๋ฒ๋ฅ , ์ง๋ณ, ์์๋ณ์, ์ ๋ฌด, ๋ ธ์ธ ๋ฑ์ด์๋ค. ์ ์ฒดํค์๋์ค 5ํ๋ฏธ๋ง์ถํํ 531๊ฐ (92.5%) ๋ฅผ์ ์ธํ๊ณ 43๊ฐํค์๋์ 141๊ฐ๋งํฌ๋ก์ด๋ฃจ์ด์ง๋คํธ์ํฌ์์ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน๋ถ์์์ค์ํ๊ฒฐ๊ณผ, ๋ชจ๋์ฑ๊ฐ.31์์๋ค์๊ณผ๊ฐ์ด 4๊ฐ์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ดํ์ธ๋์๋ค. ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ : ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ, ํธ์คํผ์ค์๋ฒ์ฌ์ , ๋ง๊ธฐ ( ์ ) ํ์, ์์๋ณ์, ๋ฒ๋ฅ , ์ฐ๋ค์๋ฒ, ๊ตญํ ( ์์ ), ์ง๋ณ, ๊ธฐ๊ด, ์ฐ๋ค์, ์ ๋ฒ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์๊ฐํธ : ๊ฐํธ, ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ์ ๋ฌด,( ์๋ช ์๋ฃ ) ์ค๋ฆฌ, ์น๋ฃ, ์ค๋จ, ์ฐ์ฅ, ์ญํ , ์ ๋, ์กด์์ฌ, ์์ข ๊ธฐ ์คํ์์ค๊ฐํธ์ฌ : ๊ฐํธ์ฌ, ์คํ์์ค, ์๋ฃ๊ธฐ๊ด, ๋ ธ์ธ, ์ฐ๊ตฌ, ๋์์, ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ, ๊ฑด๊ฐ, ๋ถ์, ์ฐ์ธ, ์์ข ํ์์์ฃฝ์์๋ํ์์ฌ๊ฒฐ์ : ํ์, ์ฃฝ์, ์์ฌ๊ฒฐ์ , ์ธ๊ณตํธํก๊ธฐ, ์๊ฒฌ, ๊ฐ์กฑ, ์์ฌ ( ๋ค ), ์๋ฃ, ์ํ๋ ผ์ ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋๋์ค์๋์์ผ๋กํ๋์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์ํจ๊ป๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์ํ์ ํ๊ณ ๊ทธ๊ณตํต์ ๊ณผ์ฐจ์ด์ ์๋ฐ๊ฒฌํ์๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ฌ์ฉ๋ํค์๋์์ค์ฌ์ฑ์๊ธฐ์ค์ผ๋กํํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๋ชจ๋๊ณตํต์ ์ผ๋ก ํ์, ์ฃฝ์, ์ฐ๋ช ์๋ฃ, ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ, ์๋ฃ๊ธฐ๊ด, ๊ฐ์กฑ, ์๊ฒฌ, ์ค๋จ ๋ฑ์ผ๋ก๋ํ๋ฌ๋ค. ์ด์ฒ๋ผ๊ณตํต๋ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ค์ด์ฐ๋ฆฌ์ฌํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์์ฃผ์์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ๋ฅผํ์ฑํ๋ค๊ณ ํ ์์์ผ๋ฉฐ, ์ด๋๋ฐ๋์งํ์์ข ์์ํ๋ฐฉ์์ผ๋กํ์์๊ฐ์กฑ์์๊ฒฌ์๋ฐ์ํ์ฌ๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ์ค๋จํ ์์์ด์ผํ๋ฉฐ, ๊ทธ์์์ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์ํ์ฑํ๊ฐํ์ํ๋ค๋์๋ฃ๊ณ์๋ชฉ์๋ฆฌ [27] ๊ฐ์ผ๋ฐ์ ๋ฌธ๊ณผ ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๋ชจ๋์์์ผ๊ด๋๊ฒ๋ํ๋๊ณ ์์์๋ณด์ฌ์ค๋ค. ํํธ, ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์ค์ฌ์ฑ์์ 30์๋ดํค์๋์ค ์๋ฝ์ฌ, ๋๋ฏผ๋ฐฑ๋จ๊ธฐ, ์กด์์ฌ, ์ฌ๋ง์ง๋จ์, ์๋ฃ๋น ๋๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์๋ 100์์ดํํค์๋์ผ๋ฟ๋ง์๋๋ผ ์๋ฝ์ฌ ํค์๋๋์ถํ๋น๋๊ฐ 29ํ๋ก๋ฎ์์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ํค์๋๊ฐ๋์์ถํ๋งคํธ๋ฆญ์ค์ํฌํจ๋์ง์์๋ค. ๋ง์ฐฌ๊ฐ์ง๋ก๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ 30๊ฐํค์๋์ค ์กด์์ฑ, ์์ข ๊ธฐ, ์ฌํ์์์ , ํธ์คํผ์ค์๋ฒ์ฌ์ , ์ ์ฑ , ์๊ธฐ๊ฒฐ์ ๊ถ ์์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์์ํค์๋์์์ฐพ์๋ณผ์์์๋ค. Figure 2์ 3์์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธํค์๋๋คํธ์ํฌ๋ฅผ์ดํด๋ณด๋ฉด๊ณตํตํต์ฌ์ฃผ์ ์ด๋ฅผ์ค์ฌ์ผ๋ก์๋ฏธ๊ตฌ์กฐ์์ ์ฌ์ฑ๊ณผ์ฐจ์ด์ ์์์์๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด์์๊ณ ํฌ๊ธฐ๊ฐ๋ํฌ๊ธฐ๋๋ฌธ์์ฐ๊ฒฐ์ ์ด๋์ด์ดํ๊ฒ๋ณด์ด๋ฉฐ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๋ณด๋ค๋๋ค์ํ๋ด๋ก ์ด์ด๋ฃจ์ด์ก์์์๋ฏธํ๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์์์งํ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋ฅผ์ดํด๋ณด๋ฉด์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ ์ ๊ณผ์ ๊ณผ๋ฒ์กฐํญ์์๋ฏธ์๋ฌธ์ ์ , ํฉ๋ฒ์ ์ธ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ์ํ๋ํ๋ ค๋๋ ธ๋ ฅ์ด์ ์ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃํ๋์ํ์์ฑ๋ฑ์ ๋ฌธ๊ฐ๊ด์ ์๋ด๋ก ์๋ณผ์์๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ณผ์ ์ฌํ๋ด๋ก ์๋ณผ์์์ง๋ง, ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ ์ ์๋๋ฌ์ธ๊ณ ๋ฒ์ ํํ์์ฑ์๋ํ์๊ฒฌ, ์ฐ๋ฆฌ์ฌํ์์๋ฒ์ด์ ์ฉ๋ ์์ง์๋ํ์ฐ๋ ค, ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋์๊ฒฐ์ ๊ณผ์ ์ฉ์ ์ฐจ๋ฑ์๋ํ๋ค์ํ๋ ผ๋์๋ด๊ณ ์์๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋ฅผ์ดํด๋ณด๋ฉด์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ ์ ์๋ํด๋ฐ๋์๊ฒฌ์ด์์ง๋์์์ผ๋์ด๋์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ์ํ์ฉํ๋๊ฒ์์ฒด์๋ํ๋ฐ๋์ด๊ธฐ๋ณด๋ค๋์๋ฃํ์ฅ์๋ฒ์์ ์ฉํ๋๊ณผ์ ์์๋ํ๋ ์์๋๋ฌธ์ ์ ์๋ํ์ฐ๋ ค์๋ชฉ์๋ฆฌ๊ฐ๋๋ถ๋ถ์ด์๋ค. ํ์์ฃผ์ ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ, ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ์๋ํ์ฃผ์ , ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์ฃผ์ , ๊ตญ๊ฐ์๋ช ์ค๋ฆฌ์ฌ์์์ํ์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ด์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์๊ณตํต์ ์ผ๋ก๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์๋ํน์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฐ๋ ๋ฆฝ๋ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ผ๋ก๋ํ๋ฌ๊ณ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์์ฌ๊ฒฐ์ ์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ ์์ฌ๊ฒฐ์ , ํ์ฉ, ๋ฒ๋ฅ , ๊ตญํ ๋ฑ์๋ฃํ์ฅ์์ค๋ฌด์์ ์ฅ์์์ด๋ฃจ์ด์ง๋๋ฒ์ ์ธก๋ฉด์๋ํ๋ ผ์๊ฐ์ค์ฌ์ด์๋ค. ๋ฐ๋ฉด, ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ๋ฐ์กด์ ๊ทธ๋ฃน์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ณผ๋ฌ๋ฆฌ ์กด์์ฌ, ๊นํ ๋จธ๋, ์๋ฝ์ฌ ๋ผ๋ํค์๋๋ฅผํฌํจํ์๊ณ , ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์๋ ๋ฆฝ์ ์ผ๋ก๋ถ๋ฆฌ๋ ํน์์ฐ๋ช ์๋ฃ ์ฃผ์ ์ ์ธ๊ณตํธํก๊ธฐ, ์ฌํ์์์ , ํฌ์ ์ด๋ผ๋ํค์๋๋ฅผํจ๊ปํฌํจํ๊ณ ์์๋ค. ์ด๋ฌํ์ฐจ์ด๋์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ด์๋ก๋ค๋ฅธ๋ ์๋ฅผ๋์์ผ๋กํ๊ณ ์์์๋งํด์ฃผ๊ณ ์์ผ๋ฉฐ, ์ด๋์ง์ญ์ฌํ๋์๋ฃ๊ธฐ๊ด์์๊ฐํธ์ฌ๊ฐํ์ ๊ฐ์กฑ์ด์ป์์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ ๋ณด๋ํ๋๋ฅผ์ดํดํ๋๋ฐ์ค์ํํจ์๋ฅผ์ ๊ณตํ๋ค. ์๋ฅผ๋ค์ด, ์ผ๋ฐ์ธ Vol. 29 No. 2, 2018 253
๋ฐ์์ค ์๋์ ๋ฐ์ฐฌ์ ์ด์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ธฐ์ฌ๋ฅผํตํด๋ค์ํ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ฒ์น์๋ํ์ง์์๋๋ฆฌ๊ณ ์ดํด๋๋ฅผ๋์ด๋๋ฐ์๋ํ๊ณ๊ฐ์์์์์์๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ณผ๋ฌ๋ฆฌ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋ ์๋ฝ์ฌ ์ ์กด์์ฌ ๊ฐํต์ฌ์ฃผ์ ์ด์๋๋ฐ, ๋ค๋๋๋, ๋ฒจ๊ธฐ์, ์ค์์ค๋ฑ์ผ๋ถ๊ตญ๊ฐ์์ํ์ฉ๋๊ณ ์๋์๊ทน์ ๋๋์ ๊ทน์ ์๋ฝ์ฌ๋ฅผ์๊ฐํ๋๊ธฐ์ฌ๊ฐ๋น๋ฒํ์๋ค ( ์ : 2015๋ 8์18์ผ๊ตญ๋ฏผ์ผ๋ณด, 2015๋ 8์ 20์ผํ๊ตญ์ผ๋ณด, 2016๋ 10์9์ผ์ธ๊ณ์ผ๋ณด๋ฑ๋ค์ ). ๋ํ์ผ๋ถ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์์กด์์ฌ๋ฒ์ผ๋ก๋ถ๋ฅด๊ธฐ๋ํ๋๋ฐ, ์ด๋์์ฌ์กฐ๋ ฅ์์ด์ํ์ฉํ๋๋ฏธ๊ตญ์์กด์์ฌ๋ฒ (death with dignity act) ๊ณผํผ๋๋ ์ฌ์ง๊ฐ์๋ค. ์ด์๊ฐ์์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ์ํ์ฉํ์ฌ์ธ๊ฐ์์กด์์ฑ์์กด์คํ๋ ค๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์์ทจ์ง๋๋ด์ฉ์๋ํด๋์ค์๊ฒ์คํด๋ฅผ๋ถ๋ฌ์ผ์ผ์ผฐ์๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด๋๋ค๊ณ ๋ณธ๋ค. ๋ง์ฝํ์๋๊ฐ์กฑ์ด์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ๊ณผ์๋ฝ์ฌ๋ฅผ๋์ผ์ํ๋ค๋ฉด์๋ฃ์ธ์๊ฒ๋ถ๋นํ์๊ตฌ๋ฅผํ๊ฑฐ๋๋ถํ์ํ๊ฐ๋ฑ์์ ๋ฐํ ์ฐ๋ ค๊ฐ์๋ค. ๋ฒ์๋ํ์๋ชป๋์ดํด๋์๋ฃํ์ฅ์์์๋ฃ์ธ๊ณผํ์ ๊ฐ์กฑ๊ฐ์์ฌ์ํต์์ด๋ ต๊ฒํ๋ฏ๋ก์ ๋ฌธ์ง๋จ์ฒด๋์๋ฃ๊ธฐ๊ด์์ค์ฌ์ผ๋ก์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์๋ํด์ฌ๋ฐ๋ฅธ์ดํด๋ฅผ๋๋์ ๊ทน์ ์ธํ๋์ด์๊ตฌ๋๋ค. ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์๋ํ์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์์๋์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง๊ฐ ์์ข ๊ธฐ, ์๋ช , ์ฐ์ฅ, ๋ณ์์ค๋ฆฌ์์ํ ๋ฑ์ํฌํจํ๋๋ฐ๋ฉด, ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์๋ณด๋ค๊ตฌ์ฒด์ ์ผ๋ก ํ์ ๋ํ, ๋น์์ฑ๋ง๊ธฐ์งํ, ์ธํ๋ผ, ํ์ถฉ, ๊ฑด๊ฐ๋ณดํ, ์๊ฐ ๋ฑ์์ฃผ์ ์ด๊ฐ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ตญ๋ด๋ณด๊ฑด์๋ฃ๊ณ์์๋ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์ฌ์ ์์ธํ๋ผ๋ถ์กฑ, ๋นํ์ค์ ์ธ์๊ฐ, ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ๋ฅผ์ด์ฉํ์ง๋ชปํ๊ณ ์๋๋น์์ฑ๋ง๊ธฐ์งํ์์๋ํ๋ ผ์๊ฐ์ด๋ฃจ์ด์ก์์์์์์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ๋ ผ์๊ฐ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ [3] ์์ํธ์คํผ์ค์ ์ฉ๋์์๋น์์ฑ๋ง๊ธฐ์งํ์ผ๋กํ๋ํ๊ฑฐ๋ํธ์คํผ์ค์ฌ์ ์ ํ์๋ค์ํํ๋๋ฑ์๊ฒฐ์ค๋ก์ด์ด์ก๋ค๊ณ ๋ณธ๋ค. ๋ํ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ณตํต์ ์ผ๋กํ์์์๊ฒฌ์์กด์คํ๊ณ ์ฌ์ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ํฅ์์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ณํ์์์ฑ์๋ํ๋ด๋ก ์ดํ์ธ๋์๋๋ฐ, ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ ํ์์๊ธฐ๊ฒฐ์ ๊ถ ์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ด๋ ๋ฆฝ์ ์ผ๋กํ์ฑ๋์ด๋์์์์๊ธฐ๊ฒฐ์ ๊ถ์กด์ค์ด๋ผ๋์๋ฃ์ธ์์ค๋ฆฌ์ , ๋ฒ์ ์ธก๋ฉด์ด์ค์ํ๊ฒ๋ค๋ฃจ์ด์ง๊ณ ์์์ํ์ธํ์๋ค. ๋ฐ๋ฉด, ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ํ์ ๋ถํฐ์ผ์ฐ์ด์ฌ์ ์๋ฃ์ํฅ์ (advance directive) ์์ฑ์ด๋์์ค์ฒํด์จ๋จ์ฒด๋์ฌ๋ก๋ฅผ์๊ฐํ๋๋ด๋ก ์ด๋ค์ํฌํจ๋์ด์์๋ค. ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๊ณผ๋ฌ๋ฆฌ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋ ๊ฐ์กฑ์๋๋ฆฌ๊ฒฐ์ ๊ณผ ํ์์น๋ฃ๋ฐ๊ณ ํต ์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ด๋๋ ท์ดํ์ฑ๋๊ณ ์์๋ค. ๊ฐ์กฑ์๋๋ฆฌ๊ฒฐ์ ๋ด๋ก ์๋ณด๋ฉด๊ฐ์กฑ์์๋ฃ๋น๋ถ๋ด๊ณผํจ๊ปํ ์์๋ํ์ฌ๋์์ด์ ๋ก๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ๊ฑฐ๋ถํ๊ณ ์์์๋ณด์ฌ์ฃผ์๋ค. ํํธ, ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์๋์์ข ๊ธฐ์์๋์ํ์, ์์ด์ฆํ์, ๋ง๊ธฐ ( ์ ) ํ์, ์๋ฌผ์ธ๊ฐ์ํ์ํ์๋ฑ์ด์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ก์ธํด์ด๋ป๊ฒ๊ณ ํต๋ฐ๊ณ ์๋์ง์๋ํ๋ด๋ก ์ด๋๋ ทํ์๋ค. ๊ณ ํต์ค๋ฐ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ์ด์ด๊ฐ๋ค๊ฐ์คํ์์ค์์ํ๋ก์จ์ง๋์ํ๊น์ดํ์ค์์ฌ๋ก๋ก์๊ฐํ๋๋ฑ์ฃฝ์์๋์ค๋น๊ฐํ์ํจ์์๋ฆฌ๋์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๊ฐ๋ค์๋ฐ๊ฒฌ๋์๋ค ( ์ : 2013๋ 8์2 ์ผ์ค์์ผ๋ณด, 2015๋ 3์ 28์ผํ๊ฒจ๋ , 2016๋ 10์4์ผํ๊ตญ์ผ๋ณด๋ฑ๋ค์ ). ์ด์๊ฐ์๋ด๋ก ์๋์ค์๊ฒ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์์ทจ์ง์๋ด์ฉ์์ฝ๊ฒ์๋ฆฌ๊ณ , ์ธ๊ฐ๋ค์ด์ฃฝ์์๋ํด๊ฐ์น๊ด์ํ์ฑํ ์์๋๋ก๋์ฐ๋ฏ๋ก์ ๋ฌธ์๊ธ์ ์ ์ญํ ์ด๋ผ๊ณ ๋ณธ๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ๋ด๋ก ์์ ๊ฐํธ ๋ ๊ฐํธ์ฌ ํค์๋๋์ค์์ฑ์ด๋ฎ์๋ค. ๊ฐํธ์ ๋ฌธ ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ด๋ จ๊ธฐ์ฌ์์ ํ, ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด, ํ์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์๋ด์ฉ์ด๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ๋ณด๋ค๋งค์ฐ์ ํ์ ์ด์์ผ๋ฉฐ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์๊ดํ๊ฐํธ๊ณ์๋๋ ทํ๋ชฉ์๋ฆฌ๋ฅผ์ฐพ์๋ณผ์์์๋ค. ๊ทธ๋์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ๋น๋กฏํด๋ณธ์ฐ๊ตฌ์ํต์ฌ์ฃผ์ ์ด์ธํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ, ์์ข ๊ธฐํ์์๊ฐ์กฑ, ์ฌํ์์์ ๋ฑ์๋ํ๊ฐํธํ๋ ผ๋ฌธ์ด๊พธ์คํ๋ฐํ๋๋ฉด์๊ฐํธ์ฌ์์ธ์, ํ๋, ๊ฒฝํ์๋น์ถ์ด๋ณผ๋๊ฐ์ ๋์ด์ผํ ์๋ฃ์ฒด๊ณ๋๊ฐํธ์ฌ์์ญํ ์๋ํ๋ ผ์๊ฐ์ด๋ฃจ์ด์ ธ์๋ค [11,15]. ๊ทธ๋ฌ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ํ๊ณผ๊ฐ์์ค์ํ๋ณํ๋ฅผ๊ฒช์ผ๋ฉด์๋๊ฐํธ๊ณ๋ด๋ถ๋ฐ๋์ค์๋์์ผ๋ก๊ฐํธ์ฌ์๊ฒฝํ์๊ณต์ ํ๊ฑฐ๋๋ฐ๋์งํ๋ฐฉ์์์ ์ํ๋์ํต์๊ธฐํ๋ฅผ์ ๋๋ก๊ฐ์ง๋ชปํ๊ฒ์ผ๋กํ๋จ๋๋ค. ๊ฐํธ์ฌ๊ฐ์ฐ๋ช ์๋ฃํ์ฅ์์์ข ์ข ๊ฒฝํํ๋์คํธ๋ ์ค๋์ค๋ฆฌ์ ๊ฐ๋ฑ์์ค์ด๊ธฐ์ํด์๋ํ์ ๊ฐ์กฑ์๊ฒ์๋ด๊ณผ๊ต์ก์์ ๊ณตํ๊ณ , ๋ณ์์ค๋ฆฌ์์ํ๋์ค๋ฆฌ์๋ฌธํ์ด์ ๊ธฐ๋ฅ์ํ์ฌ์ผํ๋ค. ์ด๋ฅผ์ํด๊ฐํธ์ฌ๊ฐ์ ๊ทน์ ์ผ๋ก์ฐธ์ฌํ๋ค๋ฉด์๋ก์ด์ญํ ํ๋์๊ธฐํ๊ฐ๋ ๊ฒ์ด๋ค. ๊ทธ๋ผ์๋๋ถ๊ตฌํ๊ณ ์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ฌํ์ ๋ด๋ก ์ํ๋ฐํ์ฐธ์ฌํ์ง์๊ณ ์นจ๋ฌตํจ์ผ๋ก์จ์ ๋ฌธ์ง๊ฐํธ์ฌ๋ก์์์ญํ ์์ํํ์๋ค๋์ฐ๋ ค๋ฅผ๋ณ๊ณ ์๋ค. ์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์์ํํ๋ฉด์๊ฐํธ์ฌ๋ค์ด์ํธ์ํตํ๊ณ ๋์ค์๊ฒํ์ํ์ ๋ณด๋ฅผ์ ๊ณตํ๋๊ธฐํ๋ฅผ๋ณด๋ค์ ๊ทน์ ์ผ๋ก๋ง๋ค์ด๊ฐ๊ฒ์์ ์ํ๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋๋ช๊ฐ์ง์ ํ์ ์ด์๋ค. ์ฒซ์งธ, ๋น์ ํํ ์คํธ์ธ์ ๋ฌธ๊ธฐ์ฌ์์ํค์๋๋ฅผ์ถ์ถํ๋์์ฐ์ด์ฒ๋ฆฌ๊ณผ์ ์ํ๊ณ์ ์ผ๋ก์ธํ๊ฒ์ด๋ค. ๋์ผํ๋ฌธ๊ตฌ๊ฐ๋ค์ํ๊ฒ๋์ด์ฐ๊ธฐ๋ฅผํ๋ฉด์์ฌ์ฉ๋๋๋ฌธ์ , ๋ฌธ๋งฅ์๋ฐ๋ผ๋ค๋ฅด๊ฒํด์๋์ด์ผํ๋๋์์ด์์ด๋ฅผ๊ตฌ๋ถํ๋๋ฌธ์ , ์คํ๋์ค์๋ง ( ์ : ํ์์ฐํฉํ ๋์ ํ์ฐ ) ์ด์ฌ์ฉ๋์ด์ ํํ๋ถ์์๋ฐฉํดํ๋๋ฌธ์ ๋ฑ์ํด๊ฒฐํ๋ ค๊ณ ๋ ธ๋ ฅํ์์๋๋ถ๊ตฌํ๊ณ ์๋ฃ์๋ฐฉ๋ํจ์ผ๋ก์ธํดํ๊ณ๊ฐ์์๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋์ ์ฒด๋คํธ์ํฌ๊ท๋ชจ์๋นํด์์์ํค์๋์๊ด 254 Journal of Korean Academy of Community Health Nursing
๋ จ๋๋ฌธ์ ์ด๋ฏ๋ก์ฃผ์์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ์๋ฏธ์น๋์ํฅ์๋ฏธ๋ฏธํ ๊ฒ์ผ๋กํ๋จํ๋ค. ๋์งธ, ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋๊ตญ๋ด์๋ํ์ ์ธ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ผ๋ถ๋ฅผ๋์์ผ๋กํ์์ผ๋ฏ๋ก, ์ฐ๊ตฌ์์์ ์ธ๋์ง์ญ์ ๋ฌธ๋ฑ์๋ฐํ๋์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ๊ณผ์ฐจ์ด๊ฐ์์์์๋ค. ๋ฐ๋ผ์๋ณธ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ๊ตญ๋ด๋ชจ๋ ์ผ๊ฐ์ง๋๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์ผ๋ก์ผ๋ฐํํ ์์๋ค. ๊ฒฐ๋ก ๋ฐ์ ์ธ ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋ฅผํตํด๊ตญ๋ด์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์ํ์ธํ์๋ค. ํ์๊ฐ๋ฌด์๋ฏธํ๊ณ ๊ณ ํต์ค๋ฌ์ด์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ฅผ์ค๋จํ ์์๋๋กํ์ฉํด์ผํ๋ฉฐ๋์์ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์ํ๋๊ฐํ์ํ๋ค๋๋ชฉ์๋ฆฌ๊ฐ๋๋ ทํ์๋ค. ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง๋๋ฌด์๋ฏธํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ก๊ณ ํต๋ฐ๋ํ์์๊ฐ์กฑ์์ด์ผ๊ธฐ, ์ฐ๋ค์๊ด๋ จ๋จ์ฒด๋์ฌ๋ก๋ฅผ์๊ฐํ๋๋ฑ์ผ๋ฐ๋์ค์๋์์ผ๋ก์ธ๊ฐ๋ค์ด์ฃฝ์์์ค์์ฑ์๋ณด์ฌ์ฃผ๋๋ด๋ก ์ดํน์ง์ ์ด์๊ณ , ๋ณด๊ฑด์๋ฃ์ ๋ฌธ์์ฐ๋ช ์๋ฃ๊ฒฐ์ ๋ฒ์ด๋ํธ์คํผ์ค์ํ์๋ฃ์ ๋์๊ฐ์ ์์ํ์ ๋ฌธ๊ฐ๊ด์ ์๋ ผ์์์์ฐจ์ด๋ฅผ๋ณด์๋ค. ํํธ์ข ํฉ์ผ๊ฐ์ง์์์๋ฝ์ฌ๊ฐ์ฐ๋ช ์๋ฃ์ค๋จ๊ณผํจ๊ปํ๋์์ฃผ์ ๊ทธ๋ฃน์ผ๋กํ์ธ๋๋ฏ๋ก๋์ค์๊ฒํผ๋์์ผ๊ธฐํ์์์๋ค. ๋ฐ๋ผ์๊ฐํธ์ ๋ฌธ์ง์์ผ๋ฐ๋์ค์๊ฒ์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ ๋ณด๊ฐ์ ํํ๊ฒ์ ๋ฌ๋๋๋ก๋์ค๋งค์ฒด๋ฅผ๊ฐ์ํ๋์ญํ ์์ํํด์ผํ ํ์๊ฐ์๋ค. ๋๋์๊ฐ๊ตญ๋ฏผ์์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ์ดํด๋ฅผ๋์ผ์์๋๋ก์ง์ญ์ฌํ๋ณด๊ฑด์๋์ฌ๊ฐ์์๊ธฐ๊ด์์๊ด๋ จ๊ต์ก๊ธฐํ๋ฅผ๋ง๋ จํ ๊ฒ์์ ์ํ๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋ฅผํตํด๊ฐํธ๋๊ฐํธ์ฌ๋ฅผ์ค์ฌ์ผ๋กํ์ฐ๋ช ์๋ฃ๋ด๋ก ์ด์ถฉ๋ถํํ์ฑ๋์ง์๊ณ ์์์์์์์๋ค. ๊ฐํธ์ ๋ฌธ์ง์ด์ค๋ซ๋์๊ฐํธ์ค๋ฌด๊ฒฝํ๊ณผ์ฐ๊ตฌ๋ฅผํตํด๋ ผ์ํด์จ์ฐ๋ช ์๋ฃ์๋ํ๋ฌธ์ ์ ๊ณผ๊ฐ์ ๋ฐฉํฅ์์ฌ์ ๊ฒํ๊ณ ์ด๋ฅผ๋์ค๋ฐํ์ ๋ฌธ์ง๊ณผ์ ๊ทน์ ์ผ๋ก์ํตํ๋ ค๋๋ ธ๋ ฅ์ด์ ์คํ๋ค. REFERENCES 1. Heo DS. End-of-life decision in Korea. Journal of Korean Medical Association. 2008;51(6):524-529. https://doi.org/10.5124/jkma.2008.51.6.524 2. National Law Information Center. Removal of meaningless survival devices, etc [Internet]. Sejong: Korea Ministry of Government Legislation. 2009 [cited 2018 March 12]. Available from: http://www.law.go.kr/%ed%8c%90%eb%a1%80/(2009%e B%8B%A417417) 3. National Law Information Center. Law on hospice and palliative care utilization and life-sustaining treatment decision making of patients at the end-of-life [Internet]. Sejong: Korea Ministry of Government Legislation. 2016 [cited 2017 November 18]. Available from: http://www.law.go.kr 4. Brown BA. The history of advance directives a literature review. Journal of Gerontological Nursing. 2003;29(9):4-9. https://doi.org/10.3928/0098-9134-20030901-04 5. Khandelwal N, Kross EK, Engelberg RA, Coe NB, Long AC, Curtis JR. Estimating the effect of palliative care interventions and advance care planning on ICU utilization: A systematic review. Critical Care Medicine. 2015;43(5):1102-1111. https://doi.org/10.1097/ccm.0000000000000852 6. Lee IY. Social implication of living wills, advance directives and natural death act in Korea. The Korean Society of Law and Medicine. 2008;9(1):413-460. 7. Oh EH. A study on the end-of-life care and healthcare costs in Japan. The Korean Society of Law and Medicine. 2009;10(1): 307-322. 8. Lee IY. A comparative legal review on the characteristics of the law on life-sustaining treatment decision making [Internet]. Seoul: Korea National Institute For Bioethics Policy. 2016 [cited 2018 March 6]. Available from: http://nibp.kr/news/2016_01/2016_01_01.pdf 9. Lee SB. Issues and tasks of the sog. Well-dying act. Kookmin Law Review. 2017;29(3):311-340. https://doi.org/10.17251/legal.2017.29.3.311 10. Korean Society for Hospice and Palliative Care. Notice: Joint statement of patient end-of-life decision act [Internet]. Seoul: Author. 2017 [cited 2017 September 11]. Available from: http://www.hospicecare.or.kr/ 11. Koh CK, Ko CM, Park HY. Critical care nurses' perception of life-sustaining treatment at end of life: A content analysis. Journal of Korean Critical Care Nursing. 2017;10(1):41-50. 12. Division of Bioethics Policy. The full-fledged health care decision system [Internet]. Sejong: Ministry of Health and Welfare. 2018 [cited 2018 March 13]. Available from: http://www.mohw.go.kr/react/al/sal0301vw.jsp?par_me NU_ID=04&MENU_ID=0403&page=8&CONT_SEQ=343672 13. Park ET. Initial confusion in implementing "Act on decision on life-sustaining treatment for patients in hospice and palliative care or at the end of life", requiring further revision is necessary. Medipana News. 2018. February 26 [cited 2018 March 13]. Available from: http://www.medipana.com/news/news_viewer.asp?news Num=216318&MainKind=A&NewsKind=61&vCount=12&v Kind=1 14. Choi YJ, Kweon SH. A semantic network analysis of the newspaper articles on Big data. Journal of Cyber Communication Academic Society. 2014;31(1):241-286. 15. Lee SJ, Kim HY. Attitude, role perception and nursing stress on life sustaining treatment among intensive care unit nurses. Vol. 29 No. 2, 2018 255
๋ฐ์์ค ์๋์ ๋ฐ์ฐฌ์ Korean Journal of Adult Nursing. 2017;29(2):131-142. https://doi.org/10.7475/kjan.2017.29.2.131 16. Lee SS. Network analysis methods. Seoul: Nonhyeong; 2012. 370 p. 17. Wasserman S, Faust K. Social Network Analysis: Methods and Applications. New York, USA: Cambridge University Press; 1994. 801 p. 18. Korea Audit Bureau of Certification. 2017 daily newspapers paid circulation (2017.11.22.) [Internet]. Seoul: Korea Audit Bureau of Certification Association. 2011. [cited 2018 June 04]. Available from: http://www.kabc.or.kr/about/notices/100000002541?param.page=¶m.category=¶m.keyword= 19. Park EJ, Cho SZ. KoNLPy: Korean natural language processing in Python. Paper presented at: The 26th Annual Conference on Human & Cognitive Language Technology; 2014 October 10-11; Kangwon National University. Chuncheon. 20. Cyram. NetMiner. Version 4.3 [software]. Seoul: Cyram Inc. 2000. [cited 2017 July 28]. Available from: http://www.netminer.com/main/main-read.do 21. Park EJ, Kim YJ, Park CS. A comparison of hospice care research topics between Korea and other countries using text network analysis. Journal of Korean Academy of Nursing. 2017;47(5):600-612. https://doi.org/10.4040/jkan.2017.47.5.600 22. Brown PF, Desouza PV, Mercer RL, Pietra VJD, Lai JC. Classbased n-gram models of natural language. Computational Linguistics. 1992;18(4):467-479. 23. Park C, Jung C. Text network analysis: Detecting shared meaning through socio-cognitive networks of policy stakeholders. Journal of Governmental Studies. 2013;19(2):73-108. 24. Paranyushkin D. Identifying the pathways for meaning circulation using text network analysis [Internet]. Berlin: Nodus Labs. 2011 [cited 2017 August 20]. Available from: http://noduslabs.com/research/pathways-meaning-circulation -text-network-analysis 25. Newman ME. Modularity and community structure in networks. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2006;103(23):8577-8582. https://doi.org/10.1073/pnas.0601602103 26. Clauset A, Newman ME, Moore C. Finding community structure in very large networks. Physical Review E. 2004;70(6): 066111. https://doi.org/10.1103/physreve.70.066111 27. Yun YH. Hospice-palliative care and social strategies for improvement of the quality of end-of-life. Journal of the Korean Medical Association. 2009;52(9):880-885. https://doi.org/10.5124/jkma.2009.52.9.880 256 Journal of Korean Academy of Community Health Nursing