์ผ๊ตด์ธ์์์ํ๊ฐ์ฑ๋์ธก์ ์๊ดํ์ฐ๊ตฌ ๋ฐ์ฌ์ธ 1 ํฉ๋ฏผ์ฒ 2 ๊น์ฉ์ฐ 3 ๊น์งํ 3 ๋ฌธ์ฑ์ฒ 1 ์กฐ๋ดํ 1 1 ์๋ช ๋ํ๊ต๊ฐ์ฑ๊ณตํ๊ณผ / 2 ์๋ช ๋ํ๊ต๋์งํธ๋ฏธ๋์ด / 3 ์๋ช ๋ํ๊ต์ปดํจํฐ๊ณผํ๊ณผ amiru84@naver.com, whang@smu.ac.kr, kimyongwoogo@nate.com, kjhlolo84@naver.com, anstjdcjf33@naver.com, efudeer@naver.com ์คํ์, ์ ํ์, ์คํ์, ์คํ์, ์คํ์, ์คํ์ A study on the measurement of arousal level by face movement Jae Un Park 1, Min Cheol Whang 2, Yong Woo Kim 3, Ji Hye Kim 3, Sung Chul Mun 1, Bong Hwa Jo 1 1 Department of Emotional Engineering, Sangmyung University, Seoul, 110-743 2 Department of Digital Media, Sangmyung University, Seoul, 110-743 3 Department of Computer Science, Sangmyung University, Seoul, 110-743 ABSTRACT The purpose of this study was to define emotions in the degree of arousal by distinguishing the specific features in facial expressions. A web camera was used to obtain images for extracting the coordinates of features in eyes, eyebrows, and mouths. Seven major factors that dictated the degree of arousal were drawn out by calculating the distances and angles of the coordinates. Of the factors, five factors were finally determined by a pre-test. Mapping the data in facial expressions onto subjective evaluations was tried to elevate the validity. Participants were three undergraduates of Sangmyung University, not visually handicapped. Two sets of relaxing and arousing movies were presented to each subject. Each movie popped up on the screen in order of relaxing, arousing, relaxing, and arousing movies every 90 seconds with rest for 70 seconds. The degrees of arousal in their facial expressions changed by the stimuli were measured. Each participant was asked to score what they felt in the degree of arousal. The rating was on a 1-to-7 Likert scale. Then, the two data was compared by drawing a matrix. The concordant rate of 75% between facial expressions and subjective evaluations was confirmed. This study was significant in that the approach to analyzing the degree of arousal in facial expressions and to comparing it with subjective judgments was carried out. The result gained from this study is expected to help define emotions in the degree of arousal. More studies on facial expressions of emotions in the aspects of valence and arousal dimensions should be followed in the future. Keywords: Arousal, Face movement, Recognition, Emotion, Russell, Ekman ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋์ง์๊ฒฝ์ ๋ถ์ ๋ฉํฐ๋ชจ๋ฌ์ธํฐ๋์ ์ง์๋ฉํฐ๋ฒ์ค๊ฒ์ํ๋ซํผ๊ธฐ์ ๊ฐ๋ฐ (10032108) ์์ง์์ํตํด์ํ๋์์ต๋๋ค.
1. ์๋ก 2. ์ฐ๊ตฌ๋ฐฉ๋ฒ ์ผ๊ตด์ํ์ ์์ฌ๋์๊ฐ์ฑ๋ฟ๋ง์๋๋ผ๋ค์ํ์ ๋ณด๋ฅผํฌํจํจ์ผ๋ก์จ์์ฌ์ํต์์๋จ์ํ๋๋ก์ฌ์ฉ๋์ด์ ธ์๋ค. ์ต๊ทผ HCI๋๋ก๋ด๊ณตํ๋ถ์ผ์์์ค์๊ฐ์ผ๊ตด์ธ์์ํตํ๊ฐ์ฑ์ธ์์ด์ฃผ์๊ด์ฌ์ฌ๋ก๋ถ๊ฐ๋๊ณ ์๋ค. ์ผ๊ตดํ์ ์์ปดํจํฐ๋น์ ์ํ์ฉํ์ฌ์ธ์ํ๋ฉฐ, ์์๊ธฐ๋ฐ์ธ์๋ฐฉ๋ฒ๊ณผ๋ชจ๋ธ๊ธฐ๋ฐ์ธ์๋ฐฉ๋ฒ์ผ๋ก๋๋์์๋ค [1]. ์์๊ธฐ๋ฐ์๋ฐฉ๋ฒ์์๋์ด๋ฏธ์ง์ํ์๊ฐ์ํน์ง๋ค์ํ์ฉํ์ฌ PCA๋ฅผ์ ์ฉํ๊ฑฐ๋ PCA ๊ฒฐ๊ณผ์ LDA๋ฐฉ๋ฒ์์์ฉํ๋๋ฑ์๋ฐฉ๋ฒ์๋ง์ด์ฌ์ฉํ๋ค [2]. ๋ชจ๋ธ๊ธฐ๋ฐ์๋ฐฉ๋ฒ์์๋ HMM์ด๋ AAM์์ ์ฉํ์ฌํน์ง์ ์์ฐพ์ํน์ง์ ๊ฐ์๊ด๊ณ๋ฅผ์ด์ฉํ์ฌํ์ ์์ธ์ํ๋ค [3]. ๋ณธ๋ ผ๋ฌธ์์๋์ผ๊ตด์ํน์ง์ ์์ฐพ์ Ekman ๊ณผ Friesen ์ด์ ์ํ์๋ FACS(Face Action Coding System) ๊ธฐ๋ฒ์์์ผ๊ตดํ์ ๋ณํ๋ฅผ์ผ์ผํค๋์์์ธ AU(Action Unit) ๋ค์ค์ผ๊ตดํ์ ๋ณํ์๋ง์์ํฅ์์ฃผ๋์์ 7๊ฐ์ง๋ฅผ์ ์ ํ์ฌ์ด๋ค์์กฐํฉ์ํ์ฉํ์ฌ์ผ๊ตด์์ธ์ํ์๋ค [4]. ๊ธฐ์กด Ekman ์ FACS ๊ธฐ๋ฒ์์ง๊ธ๊น์ง๋์ฐ๊ตฌ๋์ด์ง๊ณ ๋ฐ์ ์์ผ๋๊ฐ๊ณ ์๋ค. Pantic ์ด๊ฐ์ ๋ AU์ FACS ๊ธฐ๋ฒ์์ ์ํ์ฌ๋ณธ๋ ผ๋ฌธ์์๋ Pantic ์์ ์ํ๋ฐฉ๋ฒ์ํ์ฉํ์ฌ์ผ๊ตดํ์ ์์ธ์ํ์๋ค [5]. Pantic ์์ฐ๊ตฌ์์๋๋ํ๋์๋ฏ์ด์ผ๊ตด์ธ์ํ์ฌ์ฉ๋๊ฐ์ฑ๋ถ๋ฅ๋ Ekman ์ด์ ์ํ 6๊ฐ์ง๊ธฐ๋ณธ๊ฐ์ฑ (Happy, Sad, Anger, Fear, Surprise, Disgust) ์๋ฐ๋ผํ์ ๋ถ๋ฅ๋ฅผํ๊ณ ๊ทธ๊ฒ์์ ํ์ฑ๋ง์์ ์ํ๊ณ ์๋๊ฒ์ด๋๋ถ๋ถ์ด๋ค. Ekman ์๊ธฐ๋ณธ๊ฐ์ฑ์๋ํด์๋๋ง์์๋ฌธ์ด์ ๊ธฐ๋์ด์๋ค. ๊ทธ์คํ๋๋ Ekman ์๊ธฐ๋ณธ๊ฐ์ฑ์๊ธ์ ์๊ฐ์ฑ๊ณผ๋ถ์ ์๊ฐ์ฑ์ผ๋ก๋๋์์๋๋ถ์ ์๊ฐ์ฑ์ผ๋กํธํฅ๋๋ค๋์ ์ด๊ณ , ๋ํ๋๋๊ฐ์ฑ๋ค์ฌ์ด์๊ด๊ณ์์๋์ฐ๊ด์ฑ์ด์์์๊ฐ์์์๋๋ถ๊ตฌํ๊ณ ์ด๊ฐ์ฑ๋ค์๋ ๋ฆฝ์ ์ธ๊ฐ์ฑ์ฐจ์์ผ๋กํด์ํ๊ณ ์๋ค๋๊ฒ์ด๋ค [6]. ๋ฐ๋ผ์์ค์๊ฐ์ผ๋ก๋ณํํ๋์ผ๊ตดํ์ ์๋ฐ๋ผ๋ํ๋๋๋ค์ํ๊ฐ์ฑ๋ค์๋ํด์๊ฐ์ฑ๊ฐ์์ฐ๊ด์ฑ๊น์ง์ค๋ช ์ด๊ฐ๋ฅํ๊ฐ์ฑ-์ด์, ์พ-๋ถ์พ์๋์ถ์ผ๋ก์จ๊ฐ์ฑ์์ธ์ํ๋์ฐ๊ตฌ๊ฐํ์ํ๋ค. ๋ณธ๋ ผ๋ฌธ์์๋๊ฐ์ฑ์ธ์์๊ดํ์ฐ๊ตฌ์์ผํ์ผ๋ก์จ FACS ๊ธฐ๋ฒ์ํตํด์ธ์๋์ผ๊ตดํ์ ์๊ฐ์ฑ๋์ธก์ ์์ํ๋ฃฐ์์ ์ํ์ฌ๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ์ธก์ ํ์๋ค. ๋์์์ฃผ๊ดํ๊ฐ๋ฅผํตํดํ์ ์ผ๋ก๋ํ๋๊ฐ์ฑ๋์์ค์ ๋๊ปด์ง๋๊ฐ์ฑ๋์์ผ์น์ฌ๋ถ๋ฅผํ์ธํ์๋ค. ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์ํ๋ก์ธ์ค๋๋ค์๊ณผ๊ฐ๋ค. ๊ทธ๋ฆผ 1. ์ฐ๊ตฌํ๋ก์ธ์ค 2.1 ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ National Instrument ์ฌ์ LabVIEW 8.6.1 ๊ณผ LabVIEW VISION 8.6.1 ์์ฌ์ฉํ์ฌ๊ทธ๋ฆผ 2. ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จํ๋ก์ธ์ค์ ์๋์์ผ๋ฉฐ Web ์นด๋ฉ๋ผ๋ Logitech QuickCam Communicate STX๊ฐ์ฌ์ฉ๋์๋ค. ๋จผ์ ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ํ๋ก์ธ์ค๋๋ค์๊ณผ๊ฐ๋ค. ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์์์์ฒ๋ฆฌ๊ณผ์ ์ดํ์ํ๋ค. ์ผ๊ตดํ์ ์ด์ดฌ์๋์ด์์๋ฐ์ดํฐ๊ฐ์ ๋ ฅ๋๋ฉด๊ทธ๋ ์ด์ค์ผ์ผ๋ก๋ณํ๋์ด์ง๊ณ ์ด๋ฅผ๋ฐํ์ผ๋ก์ด์งํ๊ฐ์ด๋ฃจ์ด์ง๋ค. ์ด์งํ๊ฐ์ด๋ฃจ์ด์ง์์์๋ค์๋ชจํด๋ก์ง์ฐ์ฐ์ํตํดํน์ง์ ์ถ์ถ์์ข๋๋ช ํํ๊ฒํ ์์๋๋กํ๋ค. ๊ทธํ LabVIEW ์์์ ๊ณตํ๋ Clamp VI๋ฅผํ์ฉํ์ฌ๋์น, ๋, ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ ์ํน์ง์ ์์ถ์ถํ๊ฒ๋๋ค. ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์์ ์ ํ๋ฐ์๊ฐ์ด FACS ๊ธฐ๋ฒ์ํตํด์ผ๊ตดํ์ ์์ธ์ํ๊ณ ๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ์ธก์ ํ ์์๋๋ก์ ์๋์๋ค. ํ๋ก๊ทธ๋จ์ํฌ๊ฒ๋๋ถ๋ถ์ผ๋ก๋๋์์๋ค.
๋จผ์ , ์ถ์์ ์๋ฅผ์ํด Russell ์ Circumplex Model ๋ก๋ถํฐ๊ฐ์ฅ๊ฐ์ฑ์ธ ๋๋ ์ํ์ฉ์ฌ์๊ฐ์ฅ์ด์์ธ ์กธ๋ฆฐ ์ํ์ฉ์ฌ๋ฅผ์ถ์ถํ์ฌ์ ์ํ์๋ค. ์ ์ํํ์ฉ์ฌ์๋ํด์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์๋ฐ์ Russell ์ํ์ฉ์ฌ์๋ํ์ฌ๋ค์ํ๋ฒ๊ฒ์ฆํ์๋ค. ์ ์ํํ์ฉ์ฌ์ํด๋นํ๋ํ์ ์์ง๋๋กํ์ฌ์ผ๊ตดํ์ ์์ 18๊ฐ์ํน์ง์ ๋ฐ์ดํฐ๋ฅผํ๋ํ์๋ค. ํ๋๋ํน์ง์ ๋ฐ์ดํฐ๋ FACS ๊ธฐ๋ฒ์ AU ์๊ธฐ์ดํ์ฌ์ฃผ์์์๋ก๊ณ์ฐ๋์ด์ก๋ค. AU๋๊ฐ์ฑ๋์ธก์ ์์์๋ก์๊ฐ์ฑ๋์๊ด๋ จ์๋ 7๊ฐ์ง์ฃผ์์์๋ฅผ์ ์ ํ๊ณ ๊ทธ์ค์ฌ์ ์คํ์ํตํด๊ฐ์ฅ๊ด๋ จ์๋ 5๊ฐ์ง์์์๊ฐ์ต์ข ์ ์ ๋์๋ค. ๋ํ์์๋ก๊ณ์ฐ๋์ด์ง๊ธฐ์ด์ ์ํน์ง์ ๋ฐ์ดํฐ๋ฅผ๋ฐ์ดํฐ๋ฒ ์ด์คํํ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ฃผ์์์๋ฅผ์ ๊ทํํ์ฌ์ ๊ทํ๋ฅผ๋ฐํ์ผ๋ก์ถ์๊ทน์ขํ๋ฅผ์ค์ ํ์๋ค. ๊ฐ์ฑ์ถ์๊ทน์ขํ๋์ ์ ํ ๋๋ ๊ณผ ์กธ๋ฆฐ ์ํ์ฉ์ฌ์ํด๋นํ๋ํ์ ์ผ๋ก์ ์ํ ์์๋๋ฐ์ด๋ํ์ฉ์ฌ๋๊ฐ์ฅ๊ฐ์ฑ๊ณผ์ด์๋๊ฒ์ด๋ผ๊ฐ์ ํ๊ธฐ๋๋ฌธ์ด๋ค. ๋ค์์ผ๋ก์์์ ์๋์ถ์๋ฐํ์ผ๋ก์ค์๊ฐ์ผ๋ก๋ค์ด์ค๋ํ์ฌํ์ ์๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ์ธก์ ํ์๋ค. ์ค์๊ฐ์ผ๋ก๋ค์ด์ค๋ํ์ ๋ํ๋ฐ์ดํฐ๋ฒ ์ด์ค๋ฅผ๊ตฌ์ถํํ์ฃผ์์์๋ฅผ๋ฝ์์ ๊ทํํ์ฌ์์์ ์๋์ถ์์ํด๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ์ธก์ ํ์๋ค. ๋ค์์๊ทธ๋ฆผ์ํ๋ก๊ทธ๋จ๊ณผ๊ฐ์ฑ๋๋ฃฐ์๊ดํ๊ฒ์ด๋ค. ์ ์ผ๋ก๋ํ๋ ์์๋๊ฐ๋ณด๋ค์์ธ์ ์ผ๋กํ๋๊ฐ์์ก์์ค์์๋๋ก์์ธ์ฒ๋ฆฌ๋ฅผํ์๋ค. 2.2 ์คํ์คํ์ํ์ฌ์์ผ๊ตดํ์ ์ผ๋ก์ธ์๋๊ฐ์ฑ๋์์ฃผ๊ดํ๊ฐ์์์ผ์น์ฌ๋ถ๋ฅผํ์ธํ๊ธฐ์ํ์ฌ์ค์ํ์๋ค. ํผ์คํ์๋ฅผ๊ณ ์ ์ํจํ 4๊ฐ์ง์์์์๊ทน์์ ์ํจ์ผ๋ก์จ์๊ทน์๋ํ์ฌ์ฉ์์๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ์ธก์ ํ์๋ค. ์คํ์์๊ทธ๋ฆผ 5. ์คํ์์ํ์๋๋ค์๊ณผ๊ฐ๋ค. ๋จผ์ ์๊ทน์์์ํผ์คํ์์๊ฐ์ฑ์ํ๋ฅผ์ค๋ฆฝ์ผ๋ก๋ง๋ค์ด์ฃผ๊ธฐ์ํ์ฌ 30์ด๋์ํ์์๋ฐํํ๋ฉด์์ ์ํ๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์์์๊ทน์ 90์ด๋์์ ์ํ๊ฒ๋๊ณ ์์์๊ทน์ด๋๋๋ฉดํผ์คํ์์๊ฒ์ค๋ฌธ์ 10์ด๋์๋ฐ๋๋กํ๋ค. ๊ทธํํผ์คํ์์๊ฐ์ฑ์ํ๋ฅผ์ค๋ฆฝ์ผ๋กํ๋ณต์ํค๋ํด์์๊ณผ์ ์ด 30์ด๋์์งํ๋๋ฉฐ์ด์๊ฐ์์คํ์ด 4ํ๋ฐ๋ณต๋์ด 4๊ฐ์ง์์๊ทน์๋ํด๋ชจ๋์ธก์ ํ๊ฒ๋๋ค. 2.2.1 ๊ฐ์ค์ค์ ๊ทธ๋ฆผ 3. ํ๋ก๊ทธ๋จํ๋ฉด H 0 : ์ผ๊ตดํ์ ์ผ๋ก๋ํ๋๋๊ฐ์ฑ๋๋์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์๊ฐ์ฑ๋์์ผ์นํ์ง์๋๋ค. H 1 : ์ผ๊ตดํ์ ์ผ๋ก๋ํ๋๋๊ฐ์ฑ๋๋์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์๊ฐ์ฑ๋์์ผ์นํ๋ค. ๋จ, ์ผ๊ตดํ์ ์๊ฐ์ฑ๋๋ +20์ ~ -20์ ์ด๋ฉฐ์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์๊ฒฝ์ฐ 7์ ์ฒ๋๋ก์ํ์ธ๊ฐ๋ฅํ๋ค. 2.2.2 ๋ ๋ฆฝ๋ณ์์์ข ์๋ณ์ ๊ทธ๋ฆผ 4. ์ผ๊ตดํน์ง์ ๊ณผ Action Unit ์ํตํ๊ฐ์ฑ๋๋ฃฐํ์ฌ์์ผ๊ตดํ์ ์ด์๊ฐ์ ์ผ๋ก๊ทธ๋ฆผ์๋๋ฏธ์ธํ์์ง์์ผ๋ก์ธํ๋์๋ฐ์์ผ๋ก์ค๋ฅ๊ฐ๋ํ๋ ์์์ผ๋ฏ๋ก๋์์ผ๊ฒฝ์ฐ 0์ผ๋ก์จ๊ฐ์์ค๋ฆฝ์ผ๋ก๋ง๋๋๊ฒ๊ณผํ๊ท ๋ ๋ฆฝ๋ณ์๋ก๊ฐ์ฑ๊ณผ์ด์์์์์๊ทน์ด๊ฐ๊ฐ 2๊ฐ์ฉ์ ์ ๋์๋ค. ๊ฐ์ฑ์์์์๊ทน์ผ๋กํ๋๋๊ธฐ์ธ๋ค์ด๋์ค๋์ ๊ธฐํ์์์ผ๋ก๋๋์์๋๋กํ์๊ณ , ๋ค๋ฅธํ๋๋์พ๊ฐ์๊ฐ์ฑ์๋ฐ์ํ์๊ธฐ๋์์์์ ์ํ์๋ค. ์ด์์์์์๊ทน์ผ๋กํ๋๋์์ํ์์ ๊ณผํจ๊ป์์ฟ ์๋ฆฌ์์์์์ด์ ์๋๊ณ , ๋ค๋ฅธํ๋๋ํ์จํ์์ ๊ณผํจ๊ป์์ฐํ๊ฒฝ์์์์ด์ ์๋์๋ค. ์์์๊ทน์๋ค์๊ณผ๊ฐ๋ค.
์ด์ -12.064333 ์ด์ 1 ์ด์ A ๊ฐ์ฑ -3.1428571 ์ด์ 5 ๊ฐ์ฑ ์ด์ -11.563636 ์ด์ 1 ์ด์ ๊ฐ์ฑ 6.4727272 ๊ฐ์ฑ 5 ๊ฐ์ฑ ์ด์ -3.556543 ์ด์ 1 ์ด์ B ๊ฐ์ฑ 1.742267857 ๊ฐ์ฑ 5 ๊ฐ์ฑ ์ด์ 8.031277 ๊ฐ์ฑ 3 ์ด์ ๊ทธ๋ฆผ 6. ๊ฐ์ฑ๊ณผ์ด์์์์์๊ทน C ๊ฐ์ฑ 8.055777 ๊ฐ์ฑ 5 ๊ฐ์ฑ ์ด์ -0.404210 ์ด์ 1 ์ด์ ๊ฐ์ฑ 3.260836 ๊ฐ์ฑ 6 ๊ฐ์ฑ ์ด์ -3.812415094 ์ด์ 1 ์ด์ ์ข ์๋ณ์๋ 4๊ฐ์ง์์์๊ทน์๋ฐ๋ผ๋ณํํ๋์ผ๊ตดํ์ ์๊ฐ์ฑ๋์์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์ํตํด๋ํ๋๋๊ฐ์ฑ๋์ด๋ค. 2.2.3 ์คํ๋ฐฉ๋ฒ์คํ์์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์์์ ์ฉํ 5๊ฐ์ง์์๋ก์์ธก์ ์ด๊ฐ๋ฅํ๊ฐ๋ฅผํ์ ํ๊ธฐ์ํ์ฌ๋ํ์ 3๋ช ( ํ๊ท ๋์ด : 28.7 ์ธ, ํ์คํธ์ฐจ : 0.47) ์๋์์ผ๋ก์งํ๋์์ผ๋ฉฐ์คํ์๊ฐ์๋ ํผ๋ฐ์ค๋ฐ์ดํฐ๋ฅผํ๋ํ์๊ทน์๋ํ๋ฐ์๊ณผ์ค๋ฌธ์ํ๊ธฐ๊น์ง 10๋ถ์์๊ฐ์ด์์๋์๋ค. 17 Wide LCD ๋ชจ๋ํฐ๋ฅผ์ฌ์ฉํ์์ผ๋ฉฐ์นด๋ฉ๋ผ๋ฅผ๋ฐ๋ผ๋ณด๊ณ ์๋๋กํ์๋ค. ๊ฐ์ฑ -1.123722 ์ด์ 5 ๊ฐ์ฑ์ด์์๊ทน์์ผ์น์จ : 83.33% ๊ฐ์ฑ์๊ทน์์ผ์น์จ : 66.66% ํผ์คํ์์ํ์ ๋ณํ๊ฐ์คํ์์๋์ฑ์ ๊ฒ๋ณํํ๋ค๋๊ฒ์๊ฐ์ํ๋ค๋ฉดํ๊ท 74.99% ์ด๋ผ๋๊ฐ์ฑ๋์ผ์น์จ์์ ๋์ ์์์น๊ฐ์๋๊ฒ์ด๋ค. ๋ํ๊ฐ์ธ๋ณ๋ก์ผ์น๋๋๊ฐ์ฑ์์์ฐจ์ด๊ฐ๋ฐ์ํ๋๊ฒ์ํ์ธํ์๋ค. 4. ๊ฒฐ๋ก ๋ฐ๊ฒํ ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์๋์ผ๊ตดํ์ ์๊ฐ์ฑ๋์์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์์ 2.3 ๋ถ์๋ฐฉ๋ฒ ๋จผ์ ์ผ๊ตดํ์ ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ํตํด๋์จ๋ฐ์ดํฐ๋ฅผ๋ถ์ํ์๋ค. ๋ ํผ๋ฐ์ค์์๊ทน์์๊ฐ์๋์ผํ๊ฒํ๊ธฐ์ํด๋ ํผ๋ฐ์ค์์๊ทน์ด๊ฐ์ฅ๋ฏผ๊ฐํ๋๋ถ๋ถ์ 30์ด๋ฅผ์ถ์ถํ์ฌ๋ถ์์๋ฐ์ํ์๋ค. ์๊ทน์์๊ฐ๋น๋ํ๋๋ํ์ ์๋ฐ์ดํฐ์ํ๊ท ์๋ด์ด์๊ทน์๋ํ๊ฐ์ฑ๋๋ฅผํ๊ท ๊ฐ์ผ๋ก์ ์ํ์๊ณ ๊ฐ์ฑ๊ณผ์ด์์๊ฐ์ฑ์ํ๋จํ์๋ค. ๋ค์์ผ๋ก์๊ทน์์ ์ํ์ค์ํ๋์ค๋ฌธ์๋ถ์ํ์๋ค. ์๊ทน์๋ํ๊ฐ์ฑ๊ณผ์ด์์๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ 7์ ์ฒ๋๋ก์๊ฐ์ฑ์ํ๋จํ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์๊ทน์ํด๋นํ๋์ผ๊ตดํ์ ์๊ฐ์ฑ๊ณผ์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์๊ฐ์ฑ์์ผ์น์ฌ๋ถ๋ฅผํ๋จํ์๋ค. 3. ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์์ ์ํ์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ๊ณผ์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ๊ณผ์์ผ์น์ฌ๋ถ๋ฅผ์ดํด๋ณด๋ฉด๋ค์์ํ 1๊ณผ๊ฐ๋ค. ํ 1. ์ผ๊ตดํ์ ์๊ฐ์ฑ๋์์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ์์ผ์น์ฌ๋ถ ํผ์คํ์ ์๊ทน ์ผ๊ตดํ์ ํ๊ท ์ ์ ๊ฐ์ฑ๋ ์ฃผ๊ด์ค๋ฌธ ๊ฐ์ฑ๋ ๋ํ๋๋๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ๋งตํ์ํด์ผ๋ก์จ์ผ๊ตดํ์ ์ผ๋ก๋๊ฐ์ฑ๋๋ฅผ์ธก์ ํ ์์๋ค๋๊ฒ์๊ฒ์ฆํ์๋ค. ์ผ๊ตดํ์ ์๊ณต๊ฐ๊ฐ์ ์ด๋ฉด์๊ฐํ์๊ทน์ด์๋๊ฒฝ์ฐํ์ ๋ณํ๊ฐ๋๋ ท์ด๋ํ๋์ง์๋๋จ์ ์ด์๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋๋ฏธ์ธํ์ผ๊ตดํ์ ์๋ณํ๋๊ฐ์ฑ๋๋ฅผํ๋จํ ์์๋์์๊ฐ๋จ์ํ์ธํจ์ผ๋ก์จ๋ฉํฐ๋ชจ๋ฌ์ธ์์ํ ๊ฒฝ์ฐ๋์ ํํ๊ฐ์ฑ๋์ํ๋จ์ด๊ฐ๋ฅํ ๊ฒ์ผ๋กํ๋จ๋๋ค. ๋ํ์ค์๊ฐ์ผ๊ตด์ธ์์๊ฒฝ์ฐ์กฐ๋ช ์ด๋์ผ๊ตด์๊ฐ๋, ์ฌ๋์์์ง์๋ฑ์์ ํ์ ์์๋ค๋๋ฌธ์์ธ์์์ด๋ ค์์ด์์ผ๋์ด๋ฐ์์๋ฅผ๊ทน๋ณตํ ์์๋์ฐ๊ตฌ๊ฐํจ๊ป์งํ๋๋ค๋ฉด๋๋ช ํํ๋ฐ์ดํฐ๋ฅผ์ป์์์์๊ฒ์ด๋ค. ์ถํ์ด๋ฏธ๊ฒ์ฆ๋๋ฐฉ๋ฒ์ธ์๋ฆฌ์ ํธ๋ฅผํตํ๊ฐ์ฑ๋์ธก์ ์ํตํด์ธก์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์์ ํ๋์๊ฐ์์๊ฐ์ผ๋์ํ์ ์์๋ํ๋๋๊ฐ์ฑ์์ ๋์์๋ฆฌ์ ํธ๋ฅผํตํด๋ํ๋๋๊ฐ์ฑ์์ ๋๋ฅผ๋งตํํ์ฌ๊ฐ์ฑ๋์ธก์ ์์ ํ๋๋ฅผํ์ ํ๋์ฐ๊ตฌ๋ฅผ์งํํ ๊ฒ์ด๋ค [7-8]. ๋ํ๋ณธ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ๋ฐํ์ผ๋กํฅํ์พ๊ฐ๋๋ฅผ์ธก์ ํ๊ณ ๊ฐ์ฑ๋์์พ๊ฐ๋๊ฐ๋์์์ธก์ ๋์ด์ง๋์ฐ๊ตฌ๋ฅผ์งํํ์ฌ๊ฐ์ฑ๊ณผ์พ์์ถ์ผ๋ก์จ๋ชจ๋ ๊ฐ์ฑ๋ค์์ธ์์ด๊ฐ๋ฅํ๋๋กํ๊ณ ์ํ๋ค. ์ฐธ๊ณ ๋ฌธํ
์คํ์ญ, ํ์์ค, and ํํ์, ํ์ ๋ณ๊ฐ๋ฒ์จ์ด๋ธ๋ฆฟ์ฃผ์ฑ๋ถํน์ง์์ด์ฉํ์ค์๊ฐํ์ ์ธ์์์คํ , ํ๊ตญ์ง๋ฅ์์คํ ํํ๋ ผ๋ฌธ์ง, 19(6), 821-827, 2009. Gottumukkal, R. and V.K. Asari, An improved face recognition technique based on modular PCA approach, Pattern Recognition Letters, 25(4), 429-436, 2004. ๊ณ ๊ด์ and ์ฌ๊ท๋ณด, AAM ๊ธฐ๋ฐ์ ์ํน์ง๊ฒ์ถ๊ธฐ๋ฒ๊ฐ๋ฐ, ํ๊ตญ์ง๋ฅ์์คํ ํํ, 2009. Ekman, P. and W. Frisen, Facial Action Coding System:A Technique for the Measurement of Facial Movement, 1978. Pantic, M. and L.J.M. Rothkrantz, Expert system for automatic analysis of facial expressions, Image and Vision Computing, 18(11), 881-905, 2000. Russell, J.A., A circumplex model of affect, Journal of Personality and Social Psychology, 39(6), 1161-1178, 1980. ๊ณ ํ์ฐ, ์ด์๊ท, and ์ด๊ฑด๊ธฐ, ํผ๋ถ์ ๊ธฐํ๋๋ณํ์์ํ๊ฐ์ฑ๋์์ธก์ , ๋ํ์ ์๊ณตํํ, 1995. ๊น์น์ค, ํฉ๋ฏผ์ฒ , ๊น์ข ํ, ์ฐ์ง์ฒ , ๊น์ฉ์ฐ, and ๊น์งํ, PPG(Photoplethysmography) ๋ถ์์์ด์ฉํ๊ฐ์ฑ๋ํ๊ฐ์๊ดํ์ฐ๊ตฌ, ๋ํ์ธ๊ฐ๊ณตํํ์ง, 29(1), 113-120, 2010.