์ง์งํํ์ง์ ๊ถ์ ํธ ๋ ์ ํ๊ตญ์์ค์๋ถ์์ค๋ถ๋ด๋ฅ์์ต์ง์์ ์ ๋ฐ๊ตด์ง์ํด์ ๋ฌผ๋ก๋ถํฐ์ฅ์์์ํ๋ถํ์์๋ํ๋์ ๊ณผ๊ณ ๊ณ ํ๋ถํ์ ์ธ๋ ผ์๋ฅผํ์๋ค. ํ๊ตญ์์์ฅ์์์ํ๋ถํ์์์ฝ 1700 cal. yr BP ์์ฒ์์ถํํ์๋ค. ์์ผ๋ก์ฅ์์ํ๋ถํ์์์ด๊ธฐ์ถํ์์ ์ด์ง์ง์๋์ค์ ์์์ด 1700 cal. yr BP ๋ฅผ์ง์์ข ์ผ๋กํ์ฉํ๊ณ ์์ ์ํ๋ค. ์ฅ์์๋์ผ๊ตญ์๋์ค ํ๊ธฐ (3~5 ์ธ๊ธฐ ) ์์ค๊ตญ์ผ๋ก๋ถํฐ๊ต์ญ์ํตํ์ฌํ๊ตญ์์ ํ๋ผ์ฌ๋ฐฐ๋์๋๊ฒ์ผ๋ก์ถ์ ๋๋ค. ์ฅ์์ํ๋ถํ์์์ฒ์์ถํ์๊ธฐ๋์ค์๋ถ์ง์ญ์ด์ค๋ถ๋ด๋ฅ์ง์ญ๋ณด๋ค์ฝ 200 ๋ ์์๋๊ฒ์ผ๋ก๋ํ๋ฌ๋ค. ์ด๋๋ฒ์ฑํ๋๋ฐฑ์ ๊ฐ์ค๊ตญ๊ณผํด์๊ต์ญ์ํํ ๋ํ๊ฐํฌ๊ตฌ๋ก์ฒ์์ ์ ๋์ด์ผ์ฐจ์ ์ผ๋ก๊ทธ์ฃผ๋ณ์์ฌ๋ฐฐ๋์๊ธฐ๋๋ฌธ์ธ๊ฒ์ผ๋ก๊ฐ์ฃผ๋๋ค. ๋๋์ง๊ธ๊น์ง๋ถ์ถฉ๋ถํ์ฐ๋์ธก์ ๊ฒฐ๊ณผ์๋ฃ๋ก์ธํ์๊ฐ์ ์ฐจ์ด์์กด์ฌ๊ฐ๋ฅ์ฑ๋์๋ค. ์์ผ๋ก๋๋ง์์ฐ๊ตฌ์ง์ญ์ํ๋ณด์์ ๋ฐํ์ฐ๋์๋ฃ๊ฐ์๋ฐ๋ํ๋ถ๋ถ์์๋ฃ๊ฐ์ถ์ ๋๋ฉด์ด๋ฌธ์ ๋๊ณงํด๊ฒฐ๋ ์์์๊ฒ์ผ๋ก๊ธฐ๋ํ๋ค. : ๊ณ ๊ณ ํ๋ถ, ์ฅ์์ํ๋ถ, ํ๊ธฐํ๋ก์ธ, ํ๊ตญ ABSTRACT: Prehistoric maize pollen (Zea mays ssp. mays L.) recovered from western central region and central inland of Korea was taxonomically identified and archaeopalynologically discussed. The first appearance datum (FAD) of prehistoric maize pollen is about 1700 cal. yr BP and it can be used as potentially age index in Korea. Prehistoric maize pollen may infer that foreign maize has imported into Korea by ocean- or land-trade with China, during the middle to late era of the Three States, 3-5 centuries. Moreover, FAD of prehistoric maize pollen in western central region (Paju, Ilsan and Cheonggye-cheon) is about 200 years earlier than that in central inland (Jincheon and Osong). The probably reason is that inception of maize domestication in Korea began first at place near port of the Han River by prosperous Baekjae State. Subsequently maize cultivation may has been spread to neighboring area. Another possibly reason is that lack of age dates give rise to time lag between two regions. The question issued herein will be solved when high resolution age-controlled pollen spectra are obtained. Key words: Archaeopalynology, maize pollen, late Holocene, Korea (Sangheon Yi, Geologic Environment Division, Korea Institute of Geoscience and Mineral Resources) ์ง๋์์ญ๋ ๋์์ ์๊ธฐ ๊ณผ๊ฑฐ ๋ง๋ ์ ์ ์ง์์ํ๋ถ ์ข ์ ์๋ฌผ๊ท์์ฒด๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ํ์๋์์์์ฐ๋์ธก์ ์๋ฃ๋ฑ์๊ธฐ๋ฐ์ผ๋ก์์ฐ์๋ํ์ธ๊ฐํ์์ฐ๊ตฌ๊ฐ์ง์ค์ ์ผ๋ก์ด๋ฃจ์ด์ก๋ค ๊ทธ๊ฒฐ๊ณผ์ ์ฌ์ธ๋ค์ ๋๊ฒฝ์ํ์ ๋๊ฒฝ๊ธฐ์ ๋๊ฒฝ์ ํ ๊ณผ๋ฌธํ์ํ์์๋ณด๋ค ์ถฉ์คํ์ฌํํ ์์์๋ค ์๋ฅผ๋ค๋ฉด ์ค๊ตญ์๊ฒฝ์ฐํ์๋์์์์ฐ๋์ธก์ ์๋ฃ๋ฅผ์๋ฐํ๊ณ ํด
์๋์๊ณ ๊ณ ์๋ฌผํ์ ๋ถ์ ํ๋ถ ์ข ์ ์๋ฌผ๊ท์์ฒด ๊ณผ์ข ์์์ ์ ํ์ ๋ถ์์ํตํ์ฌ๋๊ฒฝ์๊ฐ์๊ธฐ์์ ํ๊ฒฝ๋ก๋ฅผ๋ณต์ํ์๋ค ๋ฐ๊ณผ๋ณด๋ฆฌ๊ฒฝ์๊ฐ์๋ฐญ๋์ฌ์๊ฒฝ์ฐ๊ณ ๋๋์ ๋ฐ์์ง์ธ์๋จ์์์์๋ฐญ๋์ฌ์๊ธฐ์ธ์ฝ ์๋๋น๋๋ค๊ณ ํด์ํ์๋ค ๋ฐ๋ฉด์ต์ง์์๋ง๊ฒฝ์ํ ์์๋๋ฒผ๋์ฌ์๊ฒฝ์ฐํฉํ๊ฐ๊ณผ์์๊ฐ์ ์ญ์์์ฝ ์๋๊ฒฝํ๋์ด์ด๋ฃจ์ด์ก๋ค๊ณ ์ถ์ ํ์๋ค ํ๊ตญ์์๋ํ๋ก์ธ๋ด๋ฅ์ต์ง์ํธ์ ์ค์์ฅ ์ด์ํ์ธ ํฉ์์ผ ์ค์์ฅ ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ ์๊ธฐ์ ์ ๋ฐ๊ตด์ง ๊น์ ํฌ ์คํ์์ธ ์ต๊ธฐ๋ฃก ์์ดํ์ธต์์์ฐ์ถ๋ํ๋ถํ์์๋ฃ๋ฅผ์ด์ฉํ์ฌ์์ฐํ๊ฒฝ๋ณํ์์ ์ฌ์ธ๋ค์์ํ์์๋ณต์ํ์ฐ๊ตฌ๊ฐ์งํ๋๊ณ ์๋ค ์ด๋ค์ฐ๊ตฌ๋๋ฒผ ์ํ๋ถํ์์์ฐ์ถ๊ณผ๋น๋์์๋ณํ์๊ทผ๊ฑฐํ์ฌ๋ฒผ๋์ฌ๊ฐ์๊ธฐ๋ฅผ๋ฐํ๋ฐ์๋ค ๋ฐญ๋์ฌ์์งํ์๋ฌผ์ธ๋ฉ๋ฐ๊ณผ๋ฐญ๋๋ ๋ฑ์ง์์์์กํ๋์ฅ ์ง๊ฒฝ์ดํ๋ถํ์์์ฐ์ถ๊ณผ๋น๋์์๋ณํ๋ฅผ์ด์ฉํ์ฌ๋ฐญ๋์ฌ์๊ธฐ์๊ฒฝ์ํํ๋ฑ์๋ ผํ์๋ค ๋ํ์ฐธ๋๋ฌด์ํ๋ถํ์์ฐ์ถ์๊ธ๊ฐ๊ณผ์๋๋ฌด์ํ๋ถํ์์๊ธ์ฆ์์ ์ฌ์ธ๋ค์์ฃผ๊ฑฐ๊ณต๊ฐ๊ณผ๊ฒฝ์์งํ๋ณด์๋ชฉ์ ์ผ๋ก์ฃผ๋ณ์ฐ์ง์๋ฒ๋ชฉ๊ณผํ์ ๊ฐ์์์ฐ์์์๋ํ์ธ๊ฐํ์๋กํด์์ํ์๋ค ์ด์ํ์ธ ๊ทธ๋ฌ๋์์ง๊น์ง๊ตญ๋ดํ๋ถ์ฐ๊ตฌ์์๋ฐญ๋์ฌ์์งํ์๋ฌผ๋ก์ด์ฉ๋ ์์๋์ฅ์์ํ๋ถํ์์๋ํ๋ ผ์๋์ ๋ฌดํ๋ค ์ต๊ทผ์ํ๊ตญ์์ค์๋ถ์ง์ญ์์์ฝ ๋ถํฐ์ฅ์์๋ก๋์ ๋๋ํ๋ถํ์์ด์ฐ์ถ๋๋๊ฒ์ผ๋ก๋ณด๊ณ ๋์๋ค ์ด์ํ์ธ ์ด์ํ ์ด์ํ ์ด๊ฒ์ํฅํํน์ ํ๋ถ์๋ฃ๋ฅผํตํ์ฌํ์๋์์์์ฐ๋์๋ฃ๊ฐ์๋ฐ๋์ง์์์ํฉ์์๋๊ฐ์ ์ ์ธ์ฐ๋์ค์ ์ด๊ฐ๋ฅํ๋ค๋๊ฒ์๊ทธ์๋ฏธ๊ฐํฌ๋ค๊ณ ๋ณผ์์๋ค ์ด๋ ผ๋ฌธ์๋ชฉ์ ์ํ๊ตญ์์ฅ์์ํ๋ถํ์์๋ํ์ฌ๊ณ ๊ณ ํ๋ถํ์ ์ผ๋ก์๋น๊ณ ์ฐฐํ๊ณ ์ํ๋ค ๋ํ์ด์๋ฃ๊ฐ์์ผ๋กํ๋ก์ธํ๊ธฐ์ํด์ ์ธต์๋์์ผ๋กํ๋ถ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ์ํํ ๋์ฐธ๊ณ ๊ฐ๋ ์์๋๊ธฐ๋ณธ์๋ฃ๋ฅผ์ ๊ณตํ๋๊ฒ์ด๋ค ํ๊ตญ์์ก์์๋ถํฌํ๋๋ด๋ฅ์ต์งํด์ ๋ฌผ์ํ๋ก์ธ์ํ์ฑ๋๊ฒ์ด๋๋ถ๋ถ์ด๋ค ์ด์ํ ํ๋ก์ธ์ต์งํด์ ๋ฌผ์ค์งํ์๋ ธ์ถ๋์ต์๋ถํ์ธต์ ๋ ๋์ฐ์ ์์ฐ๋ฐ์ํ๋๋ฐฉ์๋ฃ๋ก์ฌ์ฉ๋์๊ฑฐ๋ ์ค๋๋ ์์ ๋๊ฒฝ์ง๋ก์ฌ์ฉ๋์ด์์ค๋๋๊ต๋๋์๋ค ์ ํํ์ต์ง์์ดํ๊ทธ๋ฆฌํ์ฌํ๋ก์ธํ๊ธฐ ํนํ๊ณผ๊ฑฐ ๋ ์์์ฐํ๊ฒฝ๋ณํ์ ๋ณด๋ฅผ๊ฐ์งํ๊ณ ์๋๋์์ต์งํด์ ์ธต์์ฐพ๊ธฐ๊ฐ์ด๋ ค์ด์ค์ ์ด๋ค ์ต๊ทผ์๋๋๊ท๋ชจ์์ฐ์ ๋จ์ง ์ฃผ๊ฑฐ์ํธ์์์ค๋ค์์์์ฆ๊ฐ์๋ฐ๋ฅธ๊ฑด์ค๋ถ์ง๊ฐ๊ฐ๋ฐ๋๋ฉด์ํ๋ก์ธํด์ ์ฒด๋ค์๋ ธ์ถ์ด์ ์ฐจ์ ์ผ๋ก์ฆ๊ฐํ๊ณ ์๋ค ๊ทธ๋ฆฌํ์ฌํ๋ก์ธํ๊ธฐ์์์ฐํ๊ฒฝ๋ณํ์์ธ๊ฐ์ํ์ฌ์๋ํ์ฐ๊ตฌ๊ธฐํ๊ฐ๋ง์์ง๊ณ ์๋ค ์ด๋ฒ์ฐ๊ตฌ์ง์ญ๋ค๋์ด๋ฐ์ฐ๊ตฌ์ผํ์ผ๋ก์ํ๋๊ณณ๋ค๋ก์์ค์๋ถ์ง์ญ์๊ฒฝ๊ธฐ๋์ผ์ฐ ํ์ฃผ ์์ธ์ฒญ๊ณ์ฒ์ด๊ณ ์ค๋ถ๋ด๋ฅ์ง์ญ์์ถฉ๋ถ์ง์ฒ๋ฉด์ก๋๋ฆฌ์์ค์ก๋ฉด์ํ๋ฆฌ์ด๋ค ๊ทธ๋ฆผ ํ ์ค์๋ถ์์ผ์ฐ๊ณผํ์ฃผ ์ด์ ์ง์ญ์ํ๊ฐํ๋ฅ์ญ์๋ฎ์๊ตฌ๋ฆํ๋ถ์์์นํ๊ณ ์๋ค ์ด๋ค์ง์ญ์์ค์ฌ์ผ๋ก๋จ์ชฝ์๋น๊ต์ ํํํ๋ฒ๋์๊ณผ๊ณ ๋ ์ดํ์๋ฎ์๊ตฌ๋ฆ์ด์๊ท๋ชจ๋ก๋ถํฌํ๋ค ๋ถ์ชฝ๊ณผ๋์ชฝ์ผ๋ก๋๊ณ ๋๊ฐ๊ฐ๊ฐ ์ ์ ๋๋์ด์๊ตฌ๋ฆ Table 1. Sites of palynological data of late Holocene used in this study. Site Latitude Longitude Area Reference Ilsan 126º 44' E 37º 41' N Gyeonggi Province Yi et al. (2005) Paju 126º 44' E 37º 42' N Yi (2008b, unpublished) Cheonggye-cheon 126º 58' E 37º 34' N Seoul, Capital City Yi et al. (2008a) Jincheon 127º 27' E 36º 52' N Chungbuk Province Yi (2009a, unpublished) Osong 127º 19' E 36º 38' N Yi (2009b, Unpublished)
Fig. 1. Modern vegetation map of Korea (modified from Yim and Kira, 1975), and landsat imagery of the Korean Peninsula. Numbers indicate sites for pollen analyses in this study and see Table 1 for detailed information of each site. 30-years mean annual temperature and precipitation in Gangwha-do (A), Seoul (B) and Cheongju (C) areas (from Korea Meteorological Administration, http://www.kma.go.kr). ์ผ๋ก๋๋ฌ์ธ์ฌ์๋ค ์ฐ๊ตฌ์ง์ญ์ ์ง์๊ณ๊ณก๋ค์์ฃผ๋ก๋ ผ์ผ๋ก์ด์ฉ๋๊ณ ์์ผ๋ฉฐ ์ฃผ๋ณ๊ตฌ๋ฆ์ง๋์ฐ๋ฆผ ์ฃผํ๋ฐ๋ ผ์ผ๋ก์ด์ฉ๋๊ณ ์๋ค ์ค๋ถ๋ด๋ฅ์ธ์ง์ฒ์ง์ญ์๋ถ์ ๋จ๋๋ฐฉํฅ์ผ๋กํ๋ฅด๋๋ฏธํธ์ฒ๊ณผ๋ฐฑ๊ณก์ ์์ง์์๋ฐ์ํ๋ฐฑ๊ณก์ฒ์ดํ๋ฅด๋์๊ณ์ฃผ๋ณ์ผ๋ก์ถฉ์ ์ธต์ด๋๊ฒ๋ถํฌํ๊ณ ์๋ค ์ด๋ค๋๊ฐ์ดํฉ๋ฅํ๋๋ฏธํธ์ฒ์๊ณ๋์ ์บ๋ธ๋ฆฌ์๊ธฐ์ํ๊ฐ์์งํธ๋ง์๊ณผ๊ฒฝ์๋์ธต๊ตฐ์ด๋ถํฌํ๋์ดํ๋ฉด ๋ฌธ๋ฐฑ๋ฉด์ผ๋์์๋ถ๋ ๋จ์๋ฐฉํฅ์ผ๋ก๋ฐ๋ฌํ๋์ง์ง๊ฒฝ๊ณ๋ฉด์๋ฐ๋ผ์ข์์๋ก๊ฐ๊ณก๋ฅํ๋ํน์ง์๋ํ๋ธ๋ค ํด์ ๋ฌผ๋ก๋ถํฐํ๋ถํ์์์ถ์ถ๋ถ์ํ๊ธฐ์ํดํ์ค์คํ๋ฐฉ๋ฒ์์ด์ฉํ์๋ค ์๊ฑด์กฐ๋ํด์ ๋ฌผ์๋ฃ์์ผ์ฐ ๋๋ ๊ณผ๋ถ์ฐ ๋๋ ๋ฐ์์ฒ๋ฆฌํ์ฌ์ํ์ง๊ณผ๊ท์ง์๊ต๊ฒฐ๋ฌผ์ง์๊ฐ๊ฐ์ ๊ฑฐํ์๋ค ๋๋ฐ์์ฒ๋ฆฌํ๋จ์์ ๊ธฐ ๋ฌด๊ธฐ์๋ฅ๋ฌผ์ ๋ง์ฌ์๋์ผ๋ก ์ฒด๋ก์ต์์ฒด์ง์ํ์๋ค ์ฒด์์๊ฑธ๋ฌ์ง์๋ฅ๋ฌผ์์ผํ์์ฐ๋น์ค์ก ์ผ๋ก๋น์ค์ฒ๋ฆฌํ์ฌ์ ๊ธฐ์๋ฅ๋ฌผ๋ง๋ถ๋ฆฌํ์๋ค ์์ฐํ์นผ๋ฅจ์ก ๋๋ ๋ฐ์์ฒ๋ฆฌ๋ก๋ถํ์
Fig. 2. Sketch of maize pollen, Zea mays spp. mays L. Zea-type pollen being subspherical, monoporate, annulate, essentially scabrate under light microscopy, with relatively evenly distributed scabrate under scanning electron microscopy and with a major diameter of 59~85 µm. Note: terminologies herein adapted from Faegri et al. (1989). ํ์ฌ์ ์ง์ด๋๋ถ์๋ฌผ์ง์์ ๊ฑฐํ์ฌ์ต์ข ์ ์ผ๋กํ๋ถ๋ง์ถ์ถํ์๋ค ํ์์ฅ์์์ํ๋ถ์๊ฐํ์๊ธฐ์ธ ์์๋์ ์ฃผ๋ณ์ฅ์์๋ฐญ์์์ฑ์ง์ํ์๋ค ์ฑ์งํ์ฅ์์ํ๋ถ์์์ฐ๊ฑด์กฐ์๋๋๊ฑด์กฐ๋ฅผ์ํจํ๊ด์ฐฐํ์๋ค ํ์๊ณผํ์์๊ดํํ๋ฏธ๊ฒฝ๊ณผ์ ์์ฃผ์ฌํ๋ฏธ๊ฒฝ๊ด์ฐฐ์์ํํ์๋ค ํ๋ถ์์ธ๋ฒฝ์ํํ์๊ตฌ์กฐ์ ํน์ง์๊ดํํ๋ฏธ๊ฒฝ์ผ๋ก๊ด์ฐฐํ์๋ค ์ธ๋ฒฝํ๋ฉด์ํํ์ ํน์ง๊ด์ฐฐ์์ ์์ฃผ์ฌํ๋ฏธ๊ฒฝ์์ด์ฉํ์๋ค ์๋ฌผ๊ท์์ฒด๋์ธ๋์ ์๋ถ์์๋ขฐํ์๋ค ์ฅ์์ ๋๋ถ์๋ฉ๋ฆฌ์นด์์ฐ์ธ์ธ๋์๋ฌผ๋ก์์๋ฌผ๋ถ๋ฅํ์ ์ผ๋ก๋ฒผ ์ํํด ์ด์ดํ์ด๋ค ๋ฒผ๊ณผํ๋ถ์๊ฐ์ฅํฐํํ์ ํน์ง์ ๊ฐ์๋ฐ์๊ณต๊ณผ๋ฐ์๊ณต์์ฃผ์์๋๊บผ์ด์ธ๋ฒฝ์ผ๋ก๋๋ ๊ตฌ์กฐ ๋ฅผ๊ฐ์ง๊ตฌํ ์ด๋ค ๊ทธ๋ฆผ ์ด๋ฐํํ์ ํน์ง์๋ค๋ฅธ์ด๋ณธํ๋ถ๊ณผ์ฝ๊ฒ๋๋ณ๋๋ค ๋ฒผ๊ณผํ๋ถ์ํฌ๊ธฐ ๋๋งค์ฐ๋ค์ํ๋ค๋๋ฒผ๊ณผ์ํ๋ถ์์์ง๊ฒฝ ์๊ธฐ์ค์ผ๋ก์ฅ์์ํ๋ถ์๋ค๋ฅธ๋ฒผ๊ณผํ๋ถ์ผ๋ก๋ถํฐ ์ฐจ์ ์ผ๋ก๋ถ๋ฅํ์๋ค ์ดํฌ๊ธฐ๋ฅผ๊ธฐ์คํ์ฌ๋ถ๋ฅํ๊ฒฐ๊ณผํ๊ตญ์์ฅ์์ํ๋ถํ์์ํฌ๊ธฐ๋ ๋ฒ์์์๋ถํฌํ๋ฉฐํ๊ท ํฌ๊ธฐ๋ ์ด์๋ค ํ๋ณธ ๊ฐ์ฒด์ฅ์์ํ๋ถ์์ธ๋ฒฝํ๋ฉด ์๊ธฐ๋ณธ์ ์ผ๋ก ๋ก๋๋จ๋ ๋๊ธฐ๊ฐ๋์ผํํฌ๊ธฐ๋ก๊ท ์งํ๋ฉฐ์กฐ๋ฐํ๊ฒ๋ถํฌํ๊ณ ์๋ค ๊ทธ๋ฆผ ๋ํ ๋ค๋ฅธ๋ฒผ๊ณผ์์ธ๋ฒฝํ๋ฉด์๋จ๋ ๋๊ธฐ์ ๊ฐ์๋จ๋ ๋๊ธฐ๊ฐ์งํฉํ์ํ์๋์๋๊ธฐ ์ ๋ฒผ ๋๋ ๊ฐ์ด์์๋จ๋ ๋๊ธฐ๊ฐํฉ์ณ์ ธ์๋๋์๋๊ธฐ ์ ๊ฐ๋ ๋ก๋์ด์๋ค ๊น์ ํฌ ์ด๋ฐ์ธ๋ฒฝํ๋ฉด์ํํ์ ํน์ง์ด๋ค๋ฅธ๋ฒผ๊ณผํ๋ถ๊ณผ๋ถ๋ช ํ๊ฒ๊ตฌ๋ณ๋๋ค ๋ํ๊ดํํ๋ฏธ๊ฒฝํ์์๋ ๋๊ธฐ๋ฅผ๊ด์ฐฐํ ์์์ง๋ง ๋ํ ๊ทธ๋ฆผ ํ๋ณธ์๋ฐ๋ผ์๋ถ๋ถ์ ์ผ๋ก์์ดํ๊ฒ๊ด์ฐฐ๋๋๊ฒ๋์์๋ค ๋ํ ๊ทธ๋ฆผ ์ด๋์๋ง๋๋ณด์กด์ํ์์ํ๊ฒฐ๊ณผ๋ผ๊ณ ์๊ฐ๋๋ค ์ธ๋ฒฝ์๋๊ป๋ ์ด๋ฉฐํ๊ท ์ ์ด๋ค ํ๋ณธ ๊ฐ์ฒด ์ฅ์์์์๋ฌผ๊ท์์ฒด๋์ฃผ๋ก์๋ นํ ๋ํ ๊ทธ๋ฆผ ํน์๋ก ๋ธํ ๋ํ ๊ทธ๋ฆผ ๋ก ๋ธ๊ตฌํ ๋ํ ๊ทธ๋ฆผ ๋ฐ๋ก ๋ธํธ์ฅํ ๋ํ ๊ทธ๋ฆผ์ผ๋ก์ด๋ฃจ์ด์ง๊ท์๊ดด๊ฐ๋๋ถ๋ถ์ด๋ค ๋ก ๋ธํ์์์ถํ์๊ผญ์ง๋ถ๋ถ์ด์๋ฆฐํํ์ด๋ค ํ๊ตญ์ค์๋ถ์ธํ๊ฐํ๋ฅ์ญ์๊ฒฝ๊ธฐ๋ํ์ฃผ์์ด์ ์ง์ญ์์ดํ์ธต์์๋์ฅ์์ํ๋ถํ์์ด์ฝ ์์ถํํ๋ค ๊ทธ๋ฆผ ๋ฐ๋ฉด์ค๋ถ๋ด๋ฅ์ธ์ถฉ๋ถ์ง์ฒ์ก๋๋ฆฌ๊ณต์ฅ์กฐ์ฑ๋ถ์ง์์ดํ์ธต์์๋์ฅ์์ํ๋ถํ์์ด์ฝ ์์ถํํ๋ค ๊ทธ๋ฆผ ์ดํ์์๋ฐญ๋์ฌ์์งํ์๋ฌผ์ธ๋ฉ๋ฐํ๋ถํ์๊ณผํจ๊ป๋น์ทํ์๊ธฐ์์ฐ์ถ๋๋๊ฒ์ผ๋ก๋ํ๋ฌ๋ค ๋ฉ๋ฐํ๋ถํ์๊ณผํจ๊ป์ฐ์ถ๋๋๊ฒ์๊ทธ๋น์์ฅ์์๊ฐ์ผ์์ข ์ด์๋๊ฒฝ์์๋ฌผ์ด์์์๋ท๋ฐ์นจํด์ค๋ค ๊ดํํ๋ฏธ๊ฒฝ๊ณผ์ ์์ฃผ์ฌํ๋ฏธ๊ฒฝ์๊ด์ฐฐ์ํตํดํ
Fig. 3. (A) Pollen diagram of Paju-Unjeong site (Core UJ12), Gyeonggi Province located in western central region of the Korean Peninsula. Zea mays spp. mays L and Fagopyrum are first appearance at about 1710 yr BP. (B) Pollen diagram of Jincheon, Cheongju-si, Chungbuk Province belonging to central inland. Zea mays spp. mays L. and Fagopyrum first appear at about 1550 yr BP. Pollen grains were not recovered from coarse sand sequence interval of depth 247-212 cm.
Fig. 3. contiued.
Fig. 4. Prehistoric maize pollen occurs from western central region (Ilsan, Paju and Cheonggye-cheon) and central inland (Jincheon and Osong) of the Korean Peninsula. Occurrence of Zea mays spp. mays L. is shown in individual. Red bar chart indicates relative proportion (%) occurrence of buckwheat pollen, Fagopyrum. Cross marks show appearance of maize phytolith. First appearance datum (FAD) of prehistoric maize pollen in the western central region is somewhat earlier than in central inland area. No recovered soil samples are from top section of all study area except Paju, because of lost or disturbed sediments due to human disturbance such as agricultural cultivation. ์๊ณผํ์ํ๋ถ์ํํ์ ํน์ง์๋น๊ต๊ฒ์ฆํ์๋ค ๋ํ ์๋ฌผ๊ท์์ฒด๋ํ์ฃผ์์๋ฃ๋ฅผ๋ถ์ํ์ฌ์ฅ์์ํ๋ถํ์์์ฐ์ถ๊ฐ๋ฅ์ฑ์๋ํ์ฌ๋ณด์ถฉ์๋ฃ๋ก์ฌ์ฉํ ์์์๋ค ๋ํ ์ด๋ ผ๋ฌธ์์๋๊ดํํ๋ฏธ ๊ฒฝ ์ ์์ฃผ์ฌํ๋ฏธ๊ฒฝ๋ฐ ์๋ฌผ๊ท์์ฒด๋ถ์์ํตํ์ฌ์ฅ์์์ํ๋ถ๋์ ์์ ๋ขฐ๋๋ฅผ๋์ผ์์์๋ค ์ง๊ธ๊น์งํ๋ถ๋ถ์์๋ฃ๋ฅผ์ด์ฉํํ๋ฐ๋์๋๊ฒฝ๋ฌธํ๊ด๋ จ์ฐ๊ตฌ๋์ฃผ๋ก๋ฒผ๋์ฌ๊ฐ์๊ธฐ์์ง์ค์ ์ผ๋ก
๋ ผ์๋์๋ค ์ ๊น์ ํฌ ์ค์์ฅ ์ต๊ธฐ๋ฃก ํฉ์์ผ ์ค์์ฅ ์ ์ฌ์ธ๋ค์ด์๋ ต์ํ์์๋๊ฒฝ์ ์ฐฉ์ํ๋ก์ ํ๋๋ฉด์์์์ฃผ์์ผ๋กํ๋์์ํ๋กํจํด์ด๋ฐ๋์๋ค ๊ทธ๋ฐ๊น๋ญ์๊ณ ๊ณ ํ์๋ค์๊ฒ๋๋ฒผ๋์ฌ๊ฐ์๊ธฐ๊ฐ์ธ์ ๊น์ง๊ฑฐ์ฌ๋ฌ์ฌ๋ผ๊ฐ๋์ง๊ฐ์ค์ํ๊ด์ฌ์ด์๋ค ์๋์ ์ผ๋กํ์๋ค์๊ฒ๋ฐญ๋์ฌ์๊ฐ์๊ธฐ์์ ํ๊ฒฝ๋ก์๋ํ๊ด์ฌ๋๋๋ฎ์๋ค ํนํํ๊ตญ์์์ฅ์์๊ฒฝ์์๊ธฐ์๊ด๋ จํ์ฌ์ญ์ฌ๋ฌธํ์๋ฃ๋์์ฐ๊ณผํ์ ๋ถ์์๋ฃ๋์์ง๊น์ง์ ๋ฌดํ์ํ์ด๋ค ์๋ง๋๊ณผ๊ฑฐ ๋ ๋์์์์ฐํ๊ฒฝ๋ณํ์ ๋ณด๋ฅผ๊ฐ์งํ์ ์ํด์ ์ธต์ด๋ง์ด๋ฐ๊ฒฌ๋์ง๋ชปํ๋๊ฒ์ด์ฒซ๋ฒ์งธ์ด์ ์ผ๊ฒ์ด๋ค ๊ทธ๋ ์ง๋ง์ต๊ทผ์์ ์ ์ง์์๊ตด์กฐ์ฌ์์ก์ง์์ดํ์ธต์๋ํ์กฐ์ฌ๊ฐํ๋ฐํด์ง๋ฉด์์ ์ํด์ ์ธต์๋ํ์ฐ๊ตฌ๊ธฐํ๊ฐ๋ง์์ก๋ค ๋ฐ๋ผ์์๋ก์ด์์ฐ๊ณผํ์ ์ธ๊ฒฐ๊ณผํ๋๊ณผ์ด์๋ํ์ค์ํํด์๋ค์ด๋์ถ๋๊ณ ์๋ค ์ฅ์์์ํ๋ถํ์์ํ๋ฐ๋์ค์๋ถ ์ด์ํ์ธ ์ด์ํ ์์ค๋ถ๋ด๋ฅ ์ด์ํ ์๋ถํฌํ์ดํ์ธต์์ํ๋ถํ๊ฒ์ฐ์ถ๋์๋ค ์ด์ฐ๊ตฌ์ง์ญ๋ค๋ก๋ถํฐ์ฅ์์ํ๋ถํ์์๋ฉ๋ฐํ๋ถํ์๊ณผํจ๊ป๋๋ถ๋ถ์ฝ ์์ธต์ค์์์ฒ์์ผ๋ก์ถํํ๋๊ฒ์ผ๋ก๋ณด๊ณ ๋์๋ค ๊ทธ๋ฆผ ํ๊ตญ์์์ฅ์์ํ๋ถ์์ง์ง์ฐ๋์ค์ ๊ณผ์ง์ธต๋๋น์์ ์ฉํํ์์ผ๋กํ์ฉ๋ ์ ์์๊ฒ์ด๋ค ์๋์ง์์ข ์ผ๋ก์์ํ์ฉ๊ฐ๋ฅ์ฑ์๋ฏธ๋์๋๋ง์๋ถ์์๋ฃ๊ฐ์ถ์ ๋๋ฉด์ถฉ๋ถํ์ ์ฆ๋๋ฆฌ๋ผ์๊ฐํ๋ค ๋ฐ๋ผ์์ด๋ ผ๋ฌธ์์๋์ฅ์์ํ๋ถํ์์๊ณผ๊ฑฐ ์๋ํ๋ด๋์๋์ง์์ข ์ผ๋ก์ ์ํ๊ณ ์ํ๋ค ์ฅ์์์๊ธฐ์์๋ํ์ฌ๋ฌ๊ฐ์ง์ค์ด์์ง๋ง ๋ถ์๋ฉ๋ฆฌ์นด์ธ๋ฉ์์ฝ๊ฐ์์ฐ์ง๋ก์์ฝ ๋ถํฐ์ฌ๋ฐฐ๋์๋ค ๊ทธ์ดํ์ ์ฌ์ธ๋ค์๊ต์ญ๊ณผ๊ฐ์๋ฐฉ๋ฒ์ผ๋ก์ฌ๋ฌ์ง์ญ์ผ๋ก์ ํ๋์๋๊ฒ์ผ๋ก์๋ ค์ ธ์๋ค ์์์์์๋๋ถ์๋ฉ๋ฆฌ์นด์์ธ์ ํ์ ๋ฝ์๊ฒฝ์ ํ์ฌ์๋จ์์์์์์ก๋ก๋ก์ ํ๋์๋ค๋ํ๋ถํ์์ฐ๊ตฌ์๋ฃ๊ฐ๋ณด๊ณ ๋์๋ค ์ค๊ตญ์์๋๋น๋๋ผ์ด๊ธฐ ์ธ๊ธฐ ์์๋จ์์์๋ก๋ถํฐ์คํฌ๋ก๋๋ฅผํตํด์์ ํ๋์ด๊ฒฝ์๋์๋ค๊ณ ํ๋ถํ์์๋ฃ๋ฅผ๊ทผ๊ฑฐ๋กํด์ํ์๋ค ์ด๊ธฐ์ฐ๊ตฌ๋จ๊ณ๋ก์์ ํํ์ ํ๊ฒฝ๋ก๋ฅผ์ถ์ ํ๊ธฐ๋์ด๋ ต์ง๋ง ์๋ง๋์ผ๊ตญ์๋์ค ํ๊ธฐ์์ค๊ตญ๊ณผ์๊ต์ญ์์ํ์ก๋ก๋๋ํด์๊ฒฝ๋ก๋ฅผํตํ์ฌํ๊ตญ์์ ํ๋์์๊ฒ์ผ๋ก์ถ์ ํ๋ค ์ฅ์์ํ๋ถํ์์ด๋ฉ๋ฐํ๋ถํ์๊ณผํจ๊ป์ฐ์ถ๋๋๊ฒ์๊ทธ๋น์์์ฅ์์๊ฐ์ผ์์ข ์ธ์๋๊ฒฝ์์๋ฌผ๋ก์ด์ฉ๋์์์๋ท๋ฐ์นจํด์ค๋ค ๋ณธ์ฐ๊ตฌ์์ํน์ดํ๊ฒ์์ฅ์์ํ๋ถํ์์์ฒ์์ถํ์๊ธฐ๊ฐ์ง์ญ์๋ฐ๋ผ์ฝ๊ฐ์์๊ฐ์ ํธ์ฐจ๋ฅผ๋ณด์ฌ์ฃผ๊ณ ์๋ค๋์ ์ด๋ค ๊ทธ๋ฆผ ์์ธ๊ณผ๊ฒฝ๊ธฐ์์ค์๋ถ์ง์ญ์์๋์ฝ ์์ฒ์์ผ๋ก์ถํํํ๊ณ์์ ์ผ๋ก์ฐ์ถ๋๋ค ์ถฉ์ฒญ๋ด๋ฅ์ง์ญ์์๋์ฝ Table 2. Radiocarbon dates used in this study. Calendar years are recalculated on the basis of CalPal2007 online (Danzeglocke et al., 2008). *after Yi et al. (2008) Location Jincheon Osong (Wonpyeong) Seoul* (Cheonggye -Cheon) Paju (Unjeong) Sample No. Depth (cm) Material 13 C ( ) Conventional 14 C age (yr BP) Calendar age (2, yr BP) Calendar year Laboratory No. SD-4 265 Sediment bulk -26.3 1550±40 1553±51 AD 497±51 ISa080080 SD-3 275 Sediment bulk -28 1600±40 1483±49 AD 467±49 ISa080079 SD-1 295 Sediment bulk -25.7 1670±40 1594±52 AD 356±52 ISa080077 M-12-6.S 210 sediment bulk -17.5 1580±40 1471±47 AD 479±47 M-12-6-6.s CKK-15 365 organic mud -27.5 1420±60 1340±40 AD 610±40 GX-30894 CKK-9 440 plant fragments -26.4 2040±90 2022±108 BC 72±108 GX-30893 UJ-12-1-11 11 plant fragments -30 modern modern modern IWD070117 UJ-12-1-49 49 sediment bulk -28 410±40 434±71 AD 1516±71 ISA080022 UJ-12-2-06 61 sediment bulk -25 1250±40 1188±61 AD 762±61 ISA080023
์์ฒ์์ผ๋ก์ถํํ๋๊ฒ์๋ณผ์์๋ค ์๋์์ง๋ฆฌ์ ์์น์๋ฐ๋ฅธ์ฝ ๋ ์์๊ฐ์ ์ฐจ์ด๋ฅผ๋ํ๋ด๊ณ ์๋ค ์ด๊ฒ์๋ฒ์ฑํ๋๋ฐฑ์ ๊ฐ์ค๊ตญ๊ณผํด์๊ต์ญ์์ํ์ฌ๋ฌ๊ฐ์ง์๋ฌผ๊ณผํจ๊ปํ๊ฐํฌ๊ตฌ์ชฝ์ผ๋ก๋ค์ด์ค๋ฉด์์ด๊ณณ์์๋จผ์ ๊ฒฝ์์ด์์๋์์๊ฐ๋ฅ์ฑ๋์๋ค ๋๋์์ง๊น์ง์ฐ๋์ธก์ ๊ฒฐ๊ณผ์๋ฃ๊ฐ์ถฉ๋ถํ๊ฒ์ ๊ณต๋์ง๋ชปํด๋ฐ์ํ์๊ฐ์ ์ฐจ์ด์์กด์ฌ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด์๋ค ํฅํ๋๋ง์์ฐ๊ตฌ์ง์ญ์ํ๋ถ๋ถ์์๋ฃ๊ฐ์ถ์ ๋๊ณ ์ถฉ๋ถํ์ฐ๋์ธก์ ๊ฒฐ๊ณผ์๋ฃ๊ฐ์๋ฐ๋๋ฉด์ด๋ฐ๋ฌธ์ ๋๊ณงํด๊ฒฐ๋ ์์์๊ฒ์ผ๋ก๊ธฐ๋ํ๋ค ํ๊ตญ์์ค์๋ถ์์ค๋ถ๋ด๋ฅ์์ต์ง์์ ์ ๋ฐ๊ตด์ง์ํด์ ๋ฌผ๋ก๋ถํฐ์ฅ์์์ํ๋ถํ์์๋ํ๋ถ๋ฅํ์ ๋์ ๊ณผ๊ณ ๊ณ ํ๋ถํ์ ์ธ๋ ผ์๋ฅผํ์๋ค ๊ดํํ๋ฏธ๊ฒฝ๊ณผ์ ์์ฃผ์ฌํ๋ฏธ๊ฒฝ๊ด์ฐฐ๋กํ์๊ณผํ์์ํํ์ ํน์ง์๋น๊ตํ์ฌํ์๋์ ์๋ํ์ ๋ขฐ๋๋ฅผ๋์ผ์์์๋ค ๋ํ์๋ฌผ๊ท์์ฒด๋ถ์์๋ฃ๋ฅผ์ฅ์์ํ์์๋ณด์ถฉ์๋ฃ๋กํ์ฉํ์๋ค ํ๊ตญ์์์ฅ์์์ํ๋ถํ์์์ฝ ์์ฒ์์ถํํ์๋ค ํฅํ ์ดํํด์ ์ธต์์์ง์ง์ฐ๋์ค์ ๊ณผ์ง์ธต๋๋นํ๋๋ฐ์์ด์ฅ์์ํ๋ถํ์์์ด๊ธฐ์ถํ์์ ์ด ๋ฅผ์ง์ํ๋๊ฒ์ผ๋ก์ ์ํ๊ณ ์ํ๋ค ์ฅ์์๋์ผ๊ตญ์๋์ค ํ๊ธฐ ์ธ๊ธฐ ์์ค๊ตญ๊ณผ์๊ต์ญ์์ํ์ก๋ก๋๋ํด์๊ฒฝ๋ก๋กํ๊ตญ์์ ํ๋์ด์ฌ๋ฐฐ๋์๋๊ฒ์ผ๋ก์ถ์ ๋๋ค ์ฅ์์ํ๋ถํ์์์ฒ์์ถํ์๊ธฐ๋์ค์๋ถ์ง์ญ์ด์ค๋ถ๋ด๋ฅ์ง์ญ๋ณด๋ค์ฝ ๋ ์์๋๊ฒ์ผ๋ก๋ํ๋ฌ๋ค ์ด๊ฒ์๋ฒ์ฑํ๋๋ฐฑ์ ๊ฐ์ค๊ตญ๊ณผํด์๊ต์ญ์ํ ๋ํ๊ฐํฌ๊ตฌ๋ก์ฒ์์ ์ ๋์ด๊ทธ์ฃผ๋ณ์์ ์ผ๋จผ์ ์ฌ๋ฐฐ๋์์๊ฒ์ผ๋ก๊ฐ์ฃผ๋๋ค ๋๋์ง๊ธ๊น์ง์ฐ๋์ธก์ ๊ฒฐ๊ณผ์๋ฃ๊ฐ์ถฉ๋ถํ๊ฒ์ ๊ณต๋์ง๋ชปํด๋ฐ์ํ์๊ฐ์ ์ฐจ์ด์์กด์ฌ๊ฐ๋ฅ์ฑ๋์๋ค ์์ผ๋ก๋๋ง์์ฐ๊ตฌ์ง์ญ์ํ๋ณด์์ ๋ฐํ์ฐ๋์๋ฃ๊ฐ์๋ฐ๋ํ๋ถ๋ถ์์๋ฃ๊ฐ์ถ์ ๋๋ฉด์ด๋ฌธ์ ๋๊ณงํด๊ฒฐ๋ ์์์๊ฒ์ผ๋ก๊ธฐ๋ํ๋ค ๋ณธ๋ ผ๋ฌธ์ํ๊ตญ์ง์ง์์์ฐ๊ตฌ์๊ธฐ๋ณธ์ฌ์ ์ธ ๊ทนํ์ฌํด์ํด์๋ฉด๋ณ๋์์ธก์์ํ๋๋ฐ๊ธฐํ๋ณํ์ฐ ๊ตฌ ๊ณผ์ ์์ผํ์ผ๋ก์ํ๋์๋ค ์ง์ฒ์ก๋๋ฆฌ์๋ถ์์๋ฃ๋์ถฉ์ฒญ๋ฌธํ์ฌ์ฐ๊ตฌ์์ผ๋ก๋ถํฐ์ ๊ณต๋์๋ค ์ ์์ฃผ์ฌํ๋ฏธ๊ฒฝ์์ ์ํ์กฐํด์คํ๊ตญ์ง์ง์์์ฐ๊ตฌ์์กฐ์ฑ๋ฐฑ๋ฐ์ฌ๋๊ป๊ฐ์ฌํ๋ค ๋ณธ๋ ผ๋ฌธ์์ฌ์ฌ๊ณผ์ ์์๋ง์์กฐ์ธ๊ณผ๊ฑด์ค์ ์ธ๋นํ์ํตํด๋ ผ๋ฌธ์์ง์ ํฅ์์๋ง์๋์์์ฃผ์ ๋ชฉํฌ๋ํ๊ต์ ์ฒ ํ๋ฐ์ฌ๋๊ณผ๊ฒฝํฌ๋ํ๊ต์ค์์ฅ๊ต์๋๊ป๊น์๊ฐ์ฌ๋ฅผ๋๋ฆฐ๋ค ๊น์ ํฌ, 1994, ๊ณ ์๊ฐ์์ง์ ์ ์ถํ ๋ฒผ๊ณผ๊ฝ๊ฐ๋ฃจ์์ฐ๊ตฌ - ๋ฒผ๋์ฌ์๊ด๋ จํ์ฌ - ์์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ, ์ถฉ๋ถ๋ํ๊ต, 39 p. ์ค์์ฅ, 1996, Holocene ํ๊ธฐ์ผ์ฒํฌํด์์ถฉ์ ํ์ผ์งํ๋ฐ๋ฌ๊ณผํ๊ฒฝ๋ณํ. ํ๊ตญ์งํํํ์ง, 3, 83-98. ์ค์์ฅ, 1997, ํ๋ถ๋ถ์์์ค์ฌ์ผ๋ก๋ณธ์ผ์ฐ์ง์ญ์ํ๋ก์ธํ๊ฒฝ๋ณํ์๊ณ ์ง๋ฆฌ๋ณต์. ๋ํ์ง๋ฆฌํํ์ง, 32, 15-30. ์คํ์, ์ด์ข ๋, ๊นํฅ์, ๋ฐ์๋ฐ, 2002, ๋ถ์ฌ๊ตฐ๋ ธํ๋ฆฌ์ 4 ๊ธฐ๊ณ ๊ฒฝ์์ง์์์ฐ์ถ๋ํ๋ถ, ํฌ์์์ํ๊ณ ๊ธฐํํด์. ํ๊ตญ๊ณ ์๋ฌผํํ์ง, 18, 11-26. ์ด์ํ, 2008a, <Review> ํธ์๋ฐ์ต์งํด์ ๋ฌผ์ํจ์ ๋ํ๋ถ์์ด์ฉํ๊ณ ๊ธฐํ์ฐ๊ตฌ๋ํฅ. ์ง์งํํ์ง, 44, 105-117. ์ด์ํ, 2008b, ํ์ฃผ - ์ด์ ๋ฌธํ์ฌ 44 ์ง์ ์์์ฐ์ถ๋ํ๋ถ๋ถ์. ํ๊ตญ์ง์ง์์์ฐ๊ตฌ์๋ณด๊ณ ์, unpublished. ์ด์ํ, 2009a, ์ถฉ๋ถ์ง์ฒ์ก๋๋ฆฌ๊ณต์ฅ์กฐ์ฑ๋ถ์ง์์์ฐ์ถ๋ํ๋ถ๊ตฐ์ง. ํ๊ตญ์ง์ง์์์ฐ๊ตฌ์๋ณด๊ณ ์, unpublished. ์ด์ํ, 2009b, ์ถฉ๋ถ์ฒญ์ฃผ์ค์ก๊ณผํ๋จ์ง์กฐ์ฑ๋ถ์ง์์์ฐ์ถ๋ํ๋ถ๊ตฐ์ง. ํ๊ตญ์ง์ง์์์ฐ๊ตฌ์๋ณด๊ณ ์, unpublished. ์ด์ํ, ์ ํฌ์, ์คํ์, 1999, ํ๋ถ๋ถ์์์ํํ๊ตญ์ค์๋ถ์ ์ง๋์ 4000 ๋ ์ ์ดํ๊ณ ํ๊ฒฝ. ํ๊ตญ์ 4 ๊ธฐํํ์ง, 13, 1-23. ์ด์ํ, ๋ฅ์์, ๊น์ฃผ์ฉ, ๋จ์ฑํ, ์๋์ค, ์ ์์ , 2005, ๊ฒฝ๊ธฐ๋์ผ์ฐ์ด์ฐํฌ์ง์ญ์ํ๊ธฐํ๋ก์ธ๊ณ ํ๊ฒฝ๋ณํ์ฐ๊ตฌ : ํ๋ถ๊ณผ๊ท์กฐ๋ถ์. ์ง์งํํ์ง, 41, 295-322. ์ต๊ธฐ๋ฃก, 2003, ํ๋ฐ๋์๋ฒผ๋์ฌ๊ฐ์๊ธฐ์์์ฐํ๊ฒฝ. ํ๊ตญ๊ณ ๊ณ ํํ ํ๊ตญ๋๊ฒฝ๋ฌธํ์ํ์ฑ, 9-24. ํฉ์์ผ, ์ค์์ฅ, 2005, ํ๋ฐ๋์ ์๋์ 4 ๊ธฐ์์๋ฐ๊ธฐํํ๊ฒฝ๋ณํ. ์ง๋ฆฌํ๋ ผ๊ตฌ, 24, 154-180. Bellwood, P., 2005, First farmers: the origin of agricultural societies. Blackwell Publishing, 362 p. Boyd, M., Surette, C., Nicholson, B.A., 2006, Archaeological evidence of prehistoric maize (Zea mays) consumption at the northern edge of the Great Plains. Journal of Archaeological Science, 33, 1129-1140. Cavalli-Sforza, L., Menozzi, P. and Piazza, A., 1993, Demic expansions and human evolution. Science, 259, 639-646. Danzeglocke, U., Jöris, O. and Weninger, B., 2008, CalPal-